In 1940 legde Horst P. Horst een fantastisch sensueel zwart-wit beeld van een gesluierde Lisa Fonssagrives op de gevoelige plaat. Deze vrouw, die beschouwd kan worden als een supermodel avant la lettre en die later zou huwen met de beroemde fotograaf Irving Penn, buigt het hoofd achterover en sluit de ogen. Haar ranke hals en fijne gelaatstrekken, de witte sluier en haar met lippenstift opgemaakte mond creëren een sterk sensueel en rustgevend beeld. De erotische kracht van de sluier was dus niet zozeer een speciale ontdekking van Mapplethorpe. Het is terug te vinden bij zowat alle fotografen van vrouwelijk schoon.
Natuurlijk stralen niet alle vrouwen met hoofddeksels en sluiers een sensuele aantrekkingskracht uit. Mijn kleuterjuf van de derde klas in de officiële gemeenteschool droeg ook een sluier. Zij was lid van de congregatie van de zusters Ursulinen en ik kan me niet herinneren dat er enige aantrekkingskracht van deze vrouw uitging. Toegegeven, het is al een tijdje geleden en het kan te maken hebben gehad met mijn toen prille leeftijd. Marie-Rose Morel was de laatste maanden te bekennen in iets wat deed denken aan een sluier en het deed haar verschijning geen slecht. We hebben kunnen lezen dat mevrouw Morel zeker geen religieuze motieven gebruikte om de in haar kringen nogal ongewone klederdracht te verantwoorden. Gelukkig voor haar heeft ze haar sluier kunnen afwerpen. En dan is er natuurlijk Rachida, mijn buurvrouw. Ook zij draagt een sluier, ook zij heeft mooie ogen, ook zij zou een fotomodel kunnen zijn. Maar haar naam heeft haar natuurlijk verraden en geeft aan haar sluierdracht een religieus motief. Haar sluier wordt daardoor, ontrecht in haar geval, ontdaan van elke sensualiteit.

Dit motief dat intentioneel niet sensueel is, maar het daarom niet noodzakelijk niet is, stuit steeds vaker op weerstand binnen onze samenleving, bij officiële instanties zoals inrichtende machten van scholen. Dat de kat de bel werd aangebonden in de Antwerpse Athenea is merkwaardig. De directies waren enige jaren terug trots op hun multireligieuze aanpak. Die aanpak werd een van de fundamenten van het schoolproject. Ze werden er zelfs voor geroemd in de media. Tot enkele maanden geleden, toen de directies besloten het roer definitief om te gooien, al dan niet in overleg met de betrokken leerlingen. Wat men aanvankelijk had aangemoedigd, ondersteund en misschien wel had gestimuleerd, werd nu als beperkend en fout bestempeld. Opnieuw werden de media massaal uitgenodigd om het gewijzigde standpunt te communiceren. De kern van het probleem: meisjes worden gedwongen door hun mannelijke geestesgenoten om de sluier te dragen. De negatieve sociale controle werd te groot. Conclusie: verbieden die hoofddoek! En door juridische omstandigheden dan maar een verbod in heel het gemeenschapsonderwijs. Het voordeel van het verbod is de duidelijkheid. Daarmee is dan ook alles gezegd. Het katholieke onderwijsnet doet het iets subtieler. Zij hanteren geen algemeen verbod. Natuurlijk niet. Ik weet niet of er nog veel zusters, broeders en priesters actief zijn in het katholieke net, het zou natuurlijk ondenkbaar zijn dat zij religieuze symbolen zou verbieden in haar scholen. Dus heeft het katholieke net ook geen enkele grond om de sluier te verbieden en islamitische leerlingen te weren wanneer die zich willen inschrijven in het katholieke/christelijke project van deze scholen. In de feiten hebben veel katholieke scholen natuurlijk op slinkse wijze islamitische leerlingen geweerd. Daardoor zijn ze minstens mee verantwoordelijk voor de in het gemeenschapsonderwijs en het stedelijk onderwijs ontstane concentratiescholen.

Het hoofddoekenverbod mist echter zijn doel en is naast de kwestie. De argumentatie is dat religieuze symbolen en dus klederdracht in dit geval niet (meer) kunnen. Maar de grenzen van wat kan en niet kan, zijn gewoonweg niet te trekken want het veronderstelt dat we kijken naar de motivatie die mensen gebruiken om iets op hun hoofd te zetten. Wat is het verschil tussen een vrouw die een sluier draagt omwille van esthetische motieven en de vrouw, van een misschien iets ander type, die een sluier draagt omdat ze gelooft in de islam? Inderdaad de intentie waarom ze die draagt. Maar heeft iemand het recht om over die intentie te oordelen? Kunnen we in onze democratische samenleving niet accepteren dat mensen dingen dragen om zeer uiteenlopende redenen? Is het net niet één van de verworvenheden van onze moderne samenleving dat talenten, de intrinsieke waarde van mensen, de persoonlijkheid van mensen belangrijker zijn dan uiterlijkheden. Hebben we aan deze attitude niet onze vooruitgang te danken? Beoordeelt de leraar de leerling op wat hij kan of op wat hij draagt?

Heel de sluierdiscussie is een symbool geworden voor onderliggende problemen van sociale controle, onderdrukking, obscurantisme en gebrekkige emancipatie waarvan niemand bovendien de schaal kent. Gaat het hier om een marginaal dan wel dominant verschijnsel? Hoe dan ook, overwinnen we deze problemen door een verbod op de sluier? Deze discussie legt op een bijzonder pijnlijke manier het falen van de overdracht van onze verworvenheden bloot. Niemand twijfelt aan de verwezenlijking van onze samenleving, het belang van een wetenschappelijke ingesteldheid, een kritische geest. Het vormt de essentie van vooruitgang. Het is een essentieel kenmerk waar ons onderwijs op alle niveaus op verschillende manieren en voor verschillende doelgroepen een bijdrage tracht te leveren. Als er dan een probleem blijkt te zijn bij sommige leerlingen met deze fundamenteel kritische ingesteldheid, dan zal dat niet verdwijnen met het verbod op de hoofddoek.

Het argument om de hoofddoek te verbieden omdat de meisjes worden gedwongen door hun omgeving om de sluier te dragen is ronduit hilarisch. We verbieden dus om diegene die het niet willen dragen, maar gedwongen worden te dragen, te bevrijden van de sociale controle. In het midden gelaten hoe groot deze groep dwangslachtoffers moge zijn, het blijft toch eigenaardig dat diegenen die uit vrije keuze handelen een verbod aan hun broek krijgen gesmeerd. En dat diegenen die sterke sociale druk uitoefenen gewoonweg vrijuit gaan. Het is toch erg duidelijk dat dit veel verder gaat dan alleen maar zogenaamd laten naleven van religieuze voorschriften. Het gaat minstens ook over macht en verwerven van controle over het leven van anderen. Meisjes horen niet deel te nemen aan het openbare leven, ze moeten vooral heel kuis zijn en huishoudelijke taken vervullen. Zullen deze machtsverhoudingen verdwijnen met het verbod? Het valt sterk te betwijfelen. Was het niet noodzakelijk geweest op te treden tegen diegenen die druk uitoefenen? Zou dit niet veel constructiever en efficiënter zijn geweest? De media hebben een grote impact op het publieke debat. Zij die er aan deelnemen ook. De directies van de athenea in Antwerpen wisten dat. Ze hebben met één mediaknip hun eigen jarenlang gevoerd beleid, waar ze zo trots op waren, ongedaan gemaakt. Ze hebben dit gedaan door een symbool te verbieden, zonder in de diepte de oorzaken van mogelijke mistoestanden aan te pakken.

Wie door de straten van Antwerpse districten Deurne, Borgerhout en Hoboken wandelt, ziet veel gesluierde vrouwen. Wie goed kijkt ziet dan vele verschillende types van sluiers. En als je goed blijft kijken, je moet er natuurlijk voor openstaan, kan je de sensualiteit van de vrouw achter (of onder) de sluier ontdekken, de sluier doet niets anders dan dit accentueren. Dat was waarschijnlijk niet de bedoeling van de islamitische voorschriften. Misschien heeft men zich vergist.

Patrick Vander Weyden
Hoofdredacteur Samenleving en politiek

edito - diversiteit - hoofddoeken - onderwijs

Samenleving & Politiek, Jaargang 16, 2009, nr. 8 (oktober), pagina 1 tot 3

• redactioneel
• onderwijs
• hoofddoeken
• diversiteit
• edito