Het was maandagochtend 29 mei. Ik was net wakker met buikpijn door de uitslagenavond van de Spaanse lokale verkiezingen de dag ervoor. Stad na stad, regio na regio werd door de rechtse oppositie nipt gewonnen. De kaart van Spanje kleurde rechts-blauw. Met nationale parlementsverkiezingen gepland voor december later dit jaar raakte Spaans links Twitter in rep en roer. 'Hoe kunnen we in een half jaar voorkomen dat deze 'blauwe tsunami' zich alweer herhaalt?', werd alom afgevraagd.

Dat er nog maanden resteerden tot deze D-Day bood veel Rojos (het Spaanse equivalent van het woord 'sossen') op mijn tijdlijn hoop. En toen kwamen er ineens pushberichten van Spaanse kranten binnen. Premier Pedro Sánchez van de sociaaldemocratische PSOE deed een vlucht naar voren die niemand had zien aankomen. Hij schreef vervroegde verkiezingen uit voor aankomende 23 juli. Blijkbaar denkt Sánchez dat hij voor de zoveelste keer een politieke goocheltruc kan doen lukken. Met hoe de campagne tot nu toe verloopt, zou dat zomaar kunnen. Maar anders dan alle eerdere goocheltrucs is dit het meest risicovolle.

DE EERDERE GOOCHELTRUCS VAN SÁNCHEZ

Sánchez werd in 2013 parlementslid als een onbekende vervanger voor iemand hoger op de lijst. Deze onbekendheid kwam hem goed uit. De sociaaldemocratische PSOE zat in een dieptepunt. De partij werd in 2011 electoraal afgestraft voor de financiële crisis. De conservatieve Partido Popular (PP) haalde in haar eentje een parlementaire meerderheid. Met de gedachte dat aan een onbekende politicus de financiële crisis niet zou kleven, werd Sánchez verkozen tot partijleider in 2014.

Electoraal succes bleef echter uit. Er kwam een nieuwe radicaal-linkse partij op, Podemos (Spaans voor 'Wij kunnen'), die in de verkiezingen van 2015 een vijfde van de stemmen haalde. Podemos profiteerde van de onvrede over de besparingen en de corruptie onder de PP-regering. Sánchez probeerde ondanks verlies alsnog een regering te vormen, hopende dat dit zou lukken met steun van Podemos en de liberale partij Ciudadanos. Dit mislukte. Nieuwe verkiezingen volgden in 2016 waarin PSOE voor de derde keer op rij haar laagste zetelaantal ooit behaalde.

Voordat de centristen binnen PSOE in 2016 Sánchez konden afzetten als partijleider, trad hij zelf al af. Om in 2017 terug te keren als leider.

De centristische vleugel binnen PSOE begon zich te roeren. Voordat zij Sánchez konden afzetten, trad hij zelf al af. Om nieuwe verkiezingen te voorkomen, besloot de centristen zich te onthouden tijdens de vertrouwensstemming over een nieuwe regering onder leiding van PP zonder iets terug te krijgen. PSOE kon immers niet leiderloos nieuwe verkiezingen tegemoet gaan, maar de partijleden waren ontevreden. Sánchez zag hier een kans en kandideerde zich voor de partijleiderverkiezingen in 2017. Hij presenteerde zich als degene die van PSOE een échte oppositiepartij zou maken tegenover Susana Díaz. Zij werd gesteund door de centristische vleugel die indirect de PP-regering aan de macht had geholpen. Tegen alle verwachtingen in werkte deze truc en Sánchez keerde terug als leider van PSOE.

In 2018 was het weer zover. Ciudadanos peilde als grootste partij van Spanje. De PP-regering was impopulair door het uit de hand gelopen conflict met de Catalaanse separatisten die illegaal de onafhankelijkheid hadden uitgeroepen. Opnieuw roerde de centristische vleugel zich. Sánchez zou te zwak zijn tegenover de Catalaanse separatisten en moest net als Ciudadanos zich harder tegen hen profileren. Geruchten over een tweede eind aan Sánchez' leiderschap deden weer de ronde.

Sánchez nam de vlucht naar voren. Hij nam de terechtstelling van meerdere PP-politici in een corruptieschandaal als aanleiding voor een motie van wantrouwen tegen de PP-regering van Mariano Rajoy. De Baskische regionalisten die een aantal dagen eerder nog de begroting van Rajoy hadden gesteund, keerden hem de rug toe. Sánchez' motie van wantrouwen kreeg met deze Basken een meerderheid. Dit was tevens met de steun van de Catalaanse separatisten die hem als een betere premier zagen door zijn zachtere retoriek in het conflict rondom onafhankelijkheid. Sánchez werd premier en de centristische vleugel was stil.

In 2019 stemden de Catalaanse separatisten echter tegen de begroting van Sánchez' regering. De begroting viel. Terwijl de peilingen aangaven dat Sánchez' premierschap van korte duur zou zijn, schreef hij alsnog nieuwe verkiezingen uit en later in het jaar door een mislukte regeringsvorming nog eens. Beiden werden gewonnen door PSOE en Sánchez vormde de allereerste regering bestaande uit meerdere partijen: met Podemos, diens linkse bondgenoten en gesteund door een breed scala aan regionale en separatistische partijen.

HET 'SÁNCHISME' ONDER VUUR

In vijf jaar hebben de regeringen-Sánchez een boel links beleid gerealiseerd. Het minimumloon is met een derde verhoogd. De arbeidswetgeving is hervormd, waardoor de helft van alle nieuw afgesloten arbeidscontracten voor onbepaalde tijd zijn. Een woningwet is doorgevoerd die te dure huurprijzen beoogt tegen te gaan. Qua klimaatbeleid is een deel van het openbaar vervoer tijdelijk gratis gemaakt en de regering investeert in zonne-energie met als doel een groot deel van Europa van elektriciteit te voorzien.

Voor vier op tien kiezers van PP of Vox is het ontslaan van Sánchez als premier de primaire stemmotivatie.

Toch zet Sánchez bij veel mensen kwaad bloed. Volgens recente peilingen is voor vier op tien kiezers van PP of de extreemrechtse partij Vox het ontslaan van Sánchez als premier de primaire stemmotivatie. De eigen politieke inhoud van rechts is secundair. PP en Vox voeren campagne met de slogan 'Beëindig het Sánchisme'. Het effectieve aan deze slogan is dat het Sánchisme voor iedereen iets anders kan betekenen en hierdoor dus massa's kiezers op rechts mobiliseert.

Voor veel anti-Sánchisten zijn de deals die PSOE heeft gesloten met Baskische en Catalaanse separatisten een grote zorg. Volgens een peiling door 40db in El País is dat voor een derde van de ex-PSOE-kiezers een reden om niet meer voor de sociaaldemocraten te gaan. Sánchez heeft beloftes gedaan over extra geld naar Catalonië en Baskenland, separatistische politici vrijgelaten die illegaal de onafhankelijkheid verklaarden in 2017 en zelfs Netflix zover gekregen een aantal films en series naar het Catalaans en Baskisch te vertalen. Kiezers vragen zich af waar deze toezeggingen ophouden. Zet Sánchez niet de Spaanse eenheid op het spel?

Daarnaast heeft de onenigheid tussen Sánchez' linkse coalitiepartners, Podemos en diens bondgenoten, het beeld van de regering geschaad. Maandenlang was er geruzie over de vormgeving van een gezamenlijke lijst. Als de partijen niet op een gezamenlijke lijst staan, dreigen ze in veel kieskringen onder de kiesdrempel te komen ten faveure van rechts. De bondgenoten van Podemos wilden niet langer iemand van Podemos als aanvoerder en prefereren Yolanda Díaz, huidig vicepremier en minister van Arbeid. De politieke leiding van Podemos wordt door de bredere bevolking als dogmatisch en incompetent ervaren. Zo werden verkrachters vrijgesproken door de rechter nadat een Podemos-minister een wet had doorgevoerd die juist meerdere vormen van seksueel wangedrag had moeten bestraffen. PSOE wilde de wet aanpassen, ruzie met Podemos ontstond en de regering leek verlamd.

In 12 van de 17 regio's is er nu een rechtse meerderheid bestaande uit PP en Vox.

Voeg hieraan een Corona-pandemie toe waarin Spanje strenge lockdowns kende en een inflatiegolf ten gevolge van de oorlog in Oekraïne. En je hebt het recept voor een regering in electorale tegenwind. De lokale verkiezingen van afgelopen 28 mei bevestigden dit. In 12 van de 17 regio's is er een rechtse meerderheid bestaande uit PP en Vox. Alle grote steden in Andalusië – ooit een bolwerk van PSOE – worden nu bestuurd door PP. Op veel plekken kwam het doordat Podemos en diens linkse bondgenoten op aparte lijsten waren die vaak de kiesdrempel niet haalden. Alleen in Catalonië was er goed nieuws: 60% van de Catalaanse bevolking, inclusief Barcelona, wordt nu bestuurd door een sociaaldemocratische burgemeester. De lokale invloed van de separatisten is in jaren niet zo klein geweest.

LUKT HET SÁNCHEZ WEER OP 23 JULI?

Eén van de weinige herkozen PSOE-gouverneurs was Emiliano García-Page, een centrist binnen PSOE die Sánchez vaker heeft bekritiseerd voor zijn coalitie met Podemos en deals met separatistische partijen. Met deze uitslag lag opnieuw rumoer vanuit de centristische vleugel op de loer. Tegelijkertijd zou het slechte resultaat voor Podemos tot nog meer conflicten kunnen leiden met diens bondgenoten in onderhandelingen over een gezamenlijke lijst. Een verdere verlamming van de regering dreigde. En dan hebben we het nog niet over een mogelijk bandwagon-effect voor PP in de peilingen.

De conclusie die Sánchez trok, was dat de verkiezingen in december niet te winnen waren. Hij koos voor de vlucht vooruit en schreef op de ochtend na de lokale verkiezingen al parlementsverkiezingen vervroegd uit op 23 juli. De centristische vleugel kan moeilijk Sánchez bekritiseren tijdens een campagne. Media schrijven nu over de vervroegde verkiezingen in plaats van de lokale winsten voor PP. Ineens is er geen tijd meer voor Podemos en de linkse bondgenoten om te blijven ruziën over een gezamenlijke lijst. Binnen tien dagen kwamen de partijen tot een overeenkomst: Yolanda Díaz leidt de lijst met de naam Sumar. En het meest belangrijke: de zwakke plek van PP, haar afhankelijkheid van extreemrechtse Vox, staat in de spotlight.

Met het vervroegen van de verkiezingen komt de zwakke plek van PP, haar afhankelijkheid van Vox, in de spotlight te staan.

Een reden waarom PP onder Alberto Núñez Feijóo boven de 30% peilt, komt door zijn gematigde imago als oud-gouverneur van de regio Galicië. Dit imago staat onder druk nu PP in veel regio's en gemeenten moet besturen met Vox; een partij die campagne voert tegen 'LGBT-ideologie', gendergerelateerd geweld tegen vrouwen ontkent, regionale partijen wil verbieden en wetten wil afschaffen die het fascistisch regime van Francisco Franco (1939-1975) veroordelen. Tevens nationaal lijkt PP veroordeeld samen te werken met Vox nu de verstandhoudingen tussen hen en zowat alle regionale partijen verziekt zijn na de crisis rondom het Catalaans separatisme in 2017. De conservatieven hebben geen alternatief om aan een meerderheid te komen buiten Vox.

Doordat de verkiezingen in juli zijn en niet meer in december, gebeuren de lokale en regionale regeringsformaties nu tijdens de campagne. Het spagaat van PP tussen diens afhankelijkheid van Vox en Feijóo's gematigdheid heeft nu alle media-aandacht. Een bijkomend probleem voor Feijóo is dat Isabel Ayuso, de gouverneur van Madrid en populair om haar felle kritiek op alles wat links is, in zijn nek hijgt om zelf de partij over te nemen.

Sánchez hoopt linkse kiezers die niet zijn gaan stemmen in de lokale verkiezingen te mobiliseren tegenover de rechtse kiezers die al gemobiliseerd zijn door hun afschuw van het Sánchisme. De boodschap luidt: als je thuis blijft, komt extreemrechts aan de macht. PSOE gokt erop dat dit genoeg zal zijn om de nipte meerderheid van PP en Vox die peilingen nu voorspellen te voorkomen. De sociaaldemocraten hoeven namelijk niet de grootste partij te zijn om aan de macht te blijven, aangezien de regionale partijen Sánchez verkiezen boven een rechtse regering.

De boodschap luidt: als je thuis blijft, komt extreemrechts aan de macht. PSOE gokt erop dat dit genoeg zal zijn om de nipte meerderheid van PP en Vox te voorkomen.

Tot nu toe lijkt deze gok te kunnen lukken. In Valencia regeert PP nu regionaal samen met Vox, diens leider in de gevangenis heeft gezeten voor wangedrag tegen zijn ex-vrouw. In het stadje Ponferrada regeert PP met een politicus die zijn vrouw uit het raam gooide waardoor ze nu verlamd is. In een andere gemeente, Náquera, heeft PP aan Vox toegezegd regenboogvlaggen te verbieden. Tegelijkertijd weigert PP in de regio Extremadura met Vox te onderhandelen met het argument dat de partij homofoob, xenofoob en anti-feministisch is. Media vragen zich af hoe PP met deze tegenstrijdige houding tegenover Vox Spanje wil regeren. Onduidelijkheid heerst. En de eerste peilingen na deze chaotische formaties laten al zien dat linkse kiezers zich beginnen te mobiliseren.

Geen meerderheid voor PP en Vox betekent echter niet direct dat Sánchez kan blijven regeren. De kans bestaat dat de Catalaans radicaal-separatistische partij Junts nodig zal zijn voor een meerderheid. Junts eist een referendum over Catalaanse onafhankelijkheid, iets dat de Spaanse grondwet verbiedt en PP noch PSOE ooit zal aanvaarden. In dat geval zullen er met alle waarschijnlijkheid opnieuw verkiezingen moeten worden gehouden. Een nachtmerrie voor zowel Sánchez, die niet zeker is dat linkse kiezers voor de tweede keer zullen opdagen, als Feijóo, die zomaar een mes in de rug kan verwachten van Ayuso als er geen rechtse meerderheid is.

We zullen zien op 23 juli of de goocheltruc van Sánchez is gelukt. De grote X-factor is hoe hoog (of laag) de opkomst zal zijn. Het is dan zomervakantie en het kan in Spanje zomaar 45 graden buiten worden. Als Sánchez tot premier wordt herkozen, is dit de zoveelste memorabele comeback van zijn politieke carrière. Maar als PP en Vox een meerderheid weten te behalen is het game over. Sánchez moet dan toezien hoe een nieuwe rechtse regering, zoals beloofd, veel van zijn gevoerde beleid zal terugdraaien.

• verkiezingen
• PSOE
• Spanje
• column