Eén van de gezinnen die ik volg, heeft geen recht op een leefloon. Het OCMW oordeelt dat ze niet met zekerheid kunnen bepalen of er een tekort is aan bestaansmiddelen en of het gezin voldoende doet om aan dat tekort te ontkomen. Wel overhandigt de maatschappelijk werker het koppel een attest voor de voedselbank. Op het attest staat dat uit onderzoek blijkt dat het gezin over onvoldoende bestaansmiddelen beschikt.

'Aina' zouden mijn kinderen zeggen. Voor het leefloon ontbreekt het bewijs, voor de voedselbank is het voorhanden. Ik vermoed dat de maatschappelijk werker beseft dat het gezin in mensonwaardige omstandigheden leeft, maar geen mogelijkheid ziet om dat besef om te zetten in een toekenning leefloon. Het grote verschil tussen beide toekenningen is dat voor de voedselbank de professionele inschatting van de maatschappelijk werker volstaat en dat met betrekking tot het leefloon een aantal checks zijn ingebouwd.

Voor één van de gezinnen die ik volg, ontbreekt het bewijs tot toekenning van het leefloon maar is het voor de voedselbank voorhanden.

Een belangrijke check is de inspectie van de Programmatorische Overheidsdienst Maatschappelijke Integratie (POD MI). Inspecteurs nemen in elk OCMW op gezette tijden cliëntendossiers door en controleren deze op de toepassing van de wetgeving. Verscheidene OCMW's verwijzen naar deze inspectiemomenten als reden om dossiers uitgebreid te staven.

Ik nam ruim 200 inspectieverslagen van 2022 en 2023 door.¹ In 11 inspectieverslagen vond ik een uitdrukkelijke verwijzing naar het niet afdoend opvragen van bewijzen. Het gaat meestal om specifieke documenten in concrete dossiers. 11 op 200 dossiers is wat weinig om te besluiten dat OCMW's omwille van de inspectie terecht een hoge bewijslast hanteren. Wat wel zou kunnen, is dat het merendeel van de OCMW's ooit een opmerking kreeg over het verkeerdelijk niet opvragen van een specifiek document in een specifiek dossier. Het is niet vreemd dat OCMW's zulke opmerkingen – en eventueel de daaraan gekoppelde terugbetaling van overheidsgelden – willen vermijden en dus liever meer dan minder bewijzen opvragen.

Ik zie twee extra redenen waarom OCMW's de indruk hebben dat 'voldoende bewijsstukken opvragen' expliciet van hen verwacht wordt. Slechts drie gemeenten kregen in 2022 of 2023 een vermaning met betrekking tot een overdaad aan documenten. Twee keer is die vermaning algemeen. De inspectiedienst vraagt deze OCMW's hun opvraagproces fundamenteel te herzien. Vermits 'te veel documenten opvragen' zelden een thema is in de inspectieverslagen², voelen OCMW's zich wellicht niet uitgenodigd om meer omzichtig om te springen met het opvragen van bewijsmateriaal.

Tevens keren een aantal uitdrukkingen terug in de meeste inspectieverslagen. De sociale verslagen geven 'een duidelijk beeld van de cliënt', ze zijn 'uitgebreid samengesteld' en 'rijk'. Het sociaal onderzoek is 'uitgebreid en concreet'. 'De nodige bewijsstukken zijn aanwezig.' In andere verslagen lees ik daarentegen dat de analyse 'beknopt' en 'weinig ontwikkeld' is. Je zou dus kunnen stellen dat OCMW's beloond worden als ze veel informatie verzamelen en verwerken.³

Voor het gezin dat ik volg, verklaarde ik dat ik aanwezig was toen mevrouw zich online inschreef bij de VDAB en toen ze een afspraak maakte bij de vakbond. Toch vraagt het OCMW om bewijzen hiervan. Hoewel dat me diep triest stemt, kan ik dit begrijpen wanneer ik in inspectieverslagen van andere OCMW's lees 'Alle informatie vermeld in de sociale verslagen moet a.d.h.v. bewijsstukken kunnen worden gestaafd' of 'Een loutere verklaring van de begunstigde volstaat niet, officiële documenten moeten worden voorgelegd.'

De vraag naar een uitgebreid en volledig verslag komt niet alleen van de inspectie van de POD MI. Een maatschappelijk werker legt het verslag dat zij schrijft naar aanleiding van een sociaal onderzoek voor aan een politieke raad (BCSD). Het verslag eindigt met een voorstel tot toekenning of weigering. Het is niet vreemd dat een maatschappelijk werker in de beargumentering van dit voorstel zo volledig en zeker mogelijk wil zijn. Twee elementen lijken daarbij te helpen: eenvoud en een externe bevestiging.

Het gezin dat ik volg, is niet in staat om de documenten die het OCMW vraagt aan te leveren. Het wantrouwt het OCMW en is de uitputting nabij.

Het gezin dat ik volg, is niet in staat om de documenten die het OCMW vraagt aan te leveren. Dit omdat het gezin het OCMW wantrouwt en omdat het de uitputting nabij is. Ik heb hun leefsituatie (thuisloosheid en binnenkort dakloosheid, mishandeling, conflicten, gezondheidsproblemen, verlies van rechten, honger) meermaals toegelicht aan het OCMW. Toch willen zij de onmogelijkheid van de vrouw om op dit moment te werken, gestaafd zien met een ziekte-attest. Het blijkt voor hen moeilijk om in het verslag een valabele redenering op te bouwen zonder dat eenduidige bewijsstuk.

Deze maatschappelijk werker, en bij uitbreiding dit OCMW, is verlamd in haar professionaliteit. Een professionaliteit die – bewijze het attest voor de voedselbank – op zich niet geschaad is, maar die de weg naar wat eigenlijk nodig is voor dit gezin niet meer vindt. Dit onder andere omdat ze te vaak verantwoording moeten afleggen aan instanties (bijvoorbeeld POD MI en BCSD). Het is belangrijk om te beseffen dat geen van deze instanties als bedoeling heeft om verlamming te creëren. Integendeel. Aina, toch zie ik het gebeuren. Wellicht omdat de instanties het belang van het handelen vanuit professionaliteit niet expliciet centraal stellen. Dat wel doen, vraagt het loslaten van zekerheid en van uitgebreide, concrete en rijke verantwoordingen.

EINDNOTEN

1. Ik heb de 303 beschikbare inspectieverslagen doorgenomen. In ongeveer drie vierde van alle verslagen wordt de RMI-wet inhoudelijk geëvalueerd.↑
2. Hier is één grote uitzondering op. In 28 verslagen verwijst de inspectiedienst naar het verbod om systematisch rekeninguittreksels op te vragen. Ze klagen deze praktijk uitgebreid en met aandrang aan. Echter, dit type document is zo specifiek, dat van deze aanmaning wellicht geen algemeen signaal uitgaat.↑
3. Ik had enkel toegang tot de uitgeschreven inspectieverslagen. De inspecteurs gaan naar aanleiding van hun opdracht uitgebreid in gesprek met de OCMW's. Mogelijk wijkt de inhoud van deze gesprekken af van de inhoud van de verslagen.↑

• sociaal werk
• leefloon
• OCMW
• column