'Met het oog op de situatie die heeft geleid tot aanvallen door ontheemde Syriërs, waaronder moorden, diefstallen, zakkenrollen en de controle over alle banen, zijn wij, de jongeren van de regio Bourj Hammoud en omgeving, gekomen om u te informeren dat we door de regio zullen trekken om alle Syrische vluchtelingen uit winkels en huizen te verdrijven. We roepen ook de eigenaars van eigendommen die van Syriërs worden gehuurd op om met ons samen te werken, anders zullen zij de last dragen.' Die onheilspellende boodschap was te lezen in een verklaring die een groep Libanese jongeren uit Dora, een buitenwijk van de hoofdstad Beiroet, begin oktober verspreidde. De gebeurtenissen in Dora zijn symptomatisch voor het toenemende antivluchtelingenklimaat in Libanon, het land dat wereldwijd het hoogste aantal vluchtelingen per hoofd van de bevolking telt.

Ver weg van de schijnwerpers van de internationale media worden Syriërs er steeds meer uitgespuwd, net zoals in Turkije en andere buurlanden. Miljoenen Syrische vluchtelingen in Libanon en de bredere regio zijn de afgelopen jaren, letterlijk, opgejaagd wild geworden.

TUSSEN HAMER EN AAMBEELD

Tijdens negen reizen, tussen augustus 2021 en maart 2023, door Syrië, Turkije, Libanon, Jordanië en Irak stelde ik met eigen ogen vast hoe Syrische vluchtelingen in deze landen meer dan ooit gevangen zitten in een 'niemandsland', tussen hamer en aambeeld: veilige terugkeer naar Syrië is onmogelijk, er is steeds meer vijandigheid en anti-Syrisch geweld in de buurlanden, en nauwelijks mogelijkheden tot legale migratie.

Syrië is al jaren de grootste vluchtelingencrisis ter wereld, maar de afgelopen jaren is de politieke en publieke houding tegenover vluchtelingen in de buurlanden radicaal omgeslagen.

Syrië is al jaren de grootste vluchtelingencrisis ter wereld, maar de afgelopen jaren is de politieke en publieke houding tegenover vluchtelingen in de buurlanden radicaal omgeslagen. Te midden van een zware economische crisis is er sprake van grootschalige arrestatiecampagnes, gedwongen deportaties, sociale spanningen en anti-Syrisch geweld, en een drastische inperking van de juridische rechten van vluchtelingen. De aardbevingen van 6 februari, die grote delen van Zuid-Turkije en het noorden van Syrië in puin achterlieten, verergerden het anti-Syrische klimaat in Turkije nog.

Kortom: het vaak genoemde 'model' van 'opvang in de regio' kraakt en schuurt in zijn voegen in landen als Libanon en Turkije. Het is steeds meer een luchtkasteel, een fata morgana die sommigen hopen te zien maar in werkelijkheid niet bestaat. Een land als Turkije, dat op zijn eentje meer dan 3,5 miljoen Syriërs opvangt, heeft begrijpelijkerwijs weinig boodschap aan Europese analyses dat er een beperkte 'absorptiekracht' bestaat in Europa en dat Turkije dus best nog méér vluchtelingen opvangt in ruil voor wat extra geld. Noch is er sprake van een onuitputtelijke absorptiekracht in een land als Libanon.

De oorlog in Gaza heeft bovendien een directe impact op de situatie van Syrische vluchtelingen in Libanon. Meer dan 20.000 Libanezen en Syriërs vluchtten de afgelopen weken weg uit het grensgebied tussen Noord-Israël en Zuid-Libanon, te midden van toenemend geweld tussen Hezbollah en Israël. Syriërs die voor de oorlog in hun land vluchtten, moeten opnieuw op de vlucht. Voor, alweer, een nieuwe oorlog. Hun aankomst in Beiroet of andere steden in het noorden van Libanon zet de spanningen tussen Syriërs en Libanon verder op scherp. Iedereen houdt ondertussen de adem in voor het risico dat een verder bloedbad in Gaza de Libanese Hezbollah, en heel Libanon bij uitbreiding, in een regionale oorlog zal meesleuren. Waarvoor burgers opnieuw de grootste prijs zullen betalen.

Veilige terugkeer naar Syrië, waar de oorlog voortraast en de martelkamers van het Assad-regime overuren draaien, blijft nog steeds onmogelijk voor miljoenen Syriërs. De kans op een nieuwe militaire escalatie in grote delen van het land, waarbij enorme aantallen Syriërs moeten vluchten voor oorlogsgeweld, is reëel. In noordwest-Syrië werden in oktober minstens 70 mensen gedood bij hernieuwde bombardementen door het Syrische leger. Meer dan 120.000 mensen sloegen op de vlucht voor de grootste militaire escalatie sinds maart 2019. In dezelfde periode voerde Turkije ook grootschalige bombardementen uit in het noordoosten, en blijft de Turkse president Erdogan dreigen met een nieuwe militaire inval. Rapporten van de VN en van het Amerikaanse Pentagon waarschuwen ondertussen dat Islamitische Staat zich hergroepeert en op een comeback broedt, terwijl de veiligheidssituatie in de zuidelijke provincie Deraa er snel op achteruit gaat en er sinds augustus 2022 opnieuw sprake is van grootschalige burgerprotesten in de provincie Sweida.

En ook de derde mogelijke oplossing waarover een vluchteling beschikt, hervestiging of andere legale migratiekanalen tot landen buiten de regio, wordt steeds moeilijker. Meer dan 777.000 Syrische vluchtelingen komen volgens de VN in aanmerking voor hervestiging. Maar in heel 2023 werden tot nog toe slechts 20.769 Syriërs hervestigd, een schamele 2,5% van de mensen die daarvoor in aanmerking komen.

Het gebrek aan énig perspectief verklaart waarom opnieuw grote aantallen Syriërs op eigen houtje naar Europa proberen trekken.

Dat gebrek aan énig perspectief verklaart ook waarom opnieuw grote aantallen Syriërs op eigen houtje naar Europa proberen trekken. Dit blijkt ook uit de asielcijfers van het Europees Asielagentschap. In de eerste helft van 2023 vroegen 519.000 mensen asiel aan in Europa, een stijging met bijna een derde tegenover de eerste zes maanden van 2022 en een recordniveau sinds de vluchtelingencrisis van 2015-2016. Syrische aanvragen zijn goed voor 13% van alle aanvragen, waardoor Syrische vluchtelingen met stip op nummer één staan in de lijst van nationaliteiten van mensen die asiel aanvragen in Europa.

EUROPEES WEGKIJKEN

Dringend tijd dus voor beleidsmakers om de handen uit de mouwen te steken en opnieuw de nodige aandacht aan de Syrische vluchtelingencrisis te geven, zou je denken.

Maar, net zoals in Gaza, bekwaamden vele Europese beleidsmakers zich de afgelopen jaren vooral in tonen hoe het niét moet. Een mensenrechtencrisis groeide uit tot een vergeten crisis. De andere kant opkijken als mensenrechten massaal worden geschonden, of in bepaalde gevallen er zelf actief bij betrokken te zijn. Klinkt het bekend?

Het onvermogen van vele Europese politici om Israëlische oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid te benoemen, laat staan er concrete actie tegen te ondernemen, heeft bovendien catastrofale schade toegebracht aan de Europese geloofwaardigheid in de Arabische wereld en het Globale Zuiden. 'Wie zijn jullie om ons de les te spellen over mensenrechten en internationaal recht, en ons te zeggen dat we geen vluchtelingen mogen deporteren', dat gevoel overheerst steeds meer in Beiroet, Ankara en andere hoofdsteden in de regio.

Het Europese wegkijken van een dreigende genocide in Gaza ondermijnt het vermogen van de EU om te eisen dat Libanon en andere buurlanden zich aan het internationaal recht houden. Het nettoresultaat: méér deportaties van Syrische vluchtelingen, en méér Syrische vluchtelingen die uit pure wanhoop hun lot in de handen van malafide mensensmokkelaars leggen voor een enkeltje op een gammel bootje naar Europa.

WIN-WIN-WIN

Het kan nochtans ook anders. In plaats van holle frasen over 'opvang in de regio', zou het politici sieren om werk te maken van een kwaliteitsvolle 'bescherming in de regio' agenda, en daar ook de nodige budgetten en politieke aandacht voor vrij te maken. Een beleid dat meer financiële middelen vrijmaakt voor 'bescherming in de regio', in Syrië en elders. De aankondiging van minister van Ontwikkelingssamenwerking, Caroline Gennez, begin oktober dat ze tien miljoen extra uittrekt voor dergelijke initiatieven is een belangrijke eerste stap, maar veel meer is nodig.

In plaats van holle frasen over 'opvang in de regio', zou het politici sieren om werk te maken van een kwaliteitsvolle 'bescherming in de regio' agenda

Een beleid waarin België op internationaal niveau mee aan de kar trekt om het mondiale vluchtelingenregime te transformeren in een effectiever en legitiemer systeem, waar vluchtelingen en door vluchtelingen geleide organisaties een plek rond de tafel hebben waar beslissingen over hun toekomst worden genomen.

Een beleid waarin België een voluntaristische vluchtelingendiplomatie voert en een wereldwijde leider wordt in het afdwingen van een betere bescherming in de regio, en daarbij ook bereid is om via het 'EU Global Human Rights Sanctions Regime' sancties in te stellen tegen personen betrokken bij de gedwongen deportaties van vluchtelingen.

Een beleid ook waarin België op Europees niveau het voortouw neemt in de uitbouw van 'durable solutions' compacts met landen die een groot aantal vluchtelingen opvangen. Tegenover een moratorium op gedwongen uitwijzigingen van vluchtelingen en een toename van het aantal tijdelijke verblijfs- en werkvergunningen voor vluchtelingen in landen van opvang, kan Europa een aantal incentives in het vooruitzicht stellen, zoals een verhoging van de Europese financiële steun aan lokale gastgemeenschappen, hervestiging van een significant hoger aantal vluchtelingen, en verdere economische samenwerking met de EU.

Op die manier kan een win-win-win situatie gecreëerd worden: een betere bescherming van vluchtelingen in de regio; een evenwichtigere verdeling van de verantwoordelijkheid voor de opvang van vluchtelingen en een verbetering van de situatie van lokale gemeenschappen in het land van opvang; en gecontroleerdere migratiebewegingen doordat vluchtelingen minder genoodzaakt zijn zich tot mensensmokkelaars te wenden.

Dergelijke investeringen bieden de beste hoop op een betere toekomst voor miljoenen vluchtelingen, in Syrië en elders. De geschiedenis hoéft zich niet per definitie steeds opnieuw te herhalen, maar ze kan alleszins wel een duwtje in de juiste richting gebruiken.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 10 (december), pagina 54 tot 57

• Turkije
• Syrië
• vluchtelingen