'Een spook waart door Oostenrijk - het spook van het communisme’, zou men bijna kunnen denken na een reeks lokale electorale successen van de communistische KPÖ in de Alpenrepublik. Niet alleen in Franstalig België lijkt PTB winst te boeken, ook in Oostenrijk is het KPÖ gelukt lokaal kiezers aan te spreken in tijden van verrechtsing. En als het gaat om besturen, is de Oostenrijkse KPÖ zelfs succesvoller dan haar zusterpartij PTB in België. Na decennia van complete irrelevantie bestuurt ze de tweede stad van het land, Graz, en staat ze aan de poorten van de macht in de vierde grootste stad, Salzburg, waar afgelopen maand verkiezingen werden gehouden. Met federale verkiezingen op de agenda in het najaar rest de vraag: lukt het deze lokale communistische ‘wind’ ook om te zetten in parlementaire zetels voor het eerst sinds 1959?

MOSKOU: DE WEG NAAR IRRELEVANTIE

Net als de meeste communistische partijen in Europa maakte KPÖ vlak na de Tweede Wereldoorlog een schwung mee. Meeliftend op de wijdverspreide armoede na de oorlogsjaren en de golf van goodwill richting het communisme vanwege zijn rol in het verzet tegen de nazi’s – zowel in het binnenland als vanuit de Sovjet-Unie – haalde KPÖ in 1945 zo’n 5% van de stemmen. Met name in industriegebieden en Sloveenstalige regio’s wisten de Oostenrijkse communisten hoge ogen te gooien met ruim een derde van de stemmen.

KPÖ had nauwe banden met de Sovjet-Unie die na de Tweede Wereldoorlog, samen met andere geallieerde staten (waaronder de Verenigde Staten), net als in Duitsland delen van Oostenrijk bezet hielden. De invloed vanuit Moskou kon men herkennen in de oppositie tegen het ontvangen van geld uit het Amerikaanse Marshallplan, de cult-achtige cultuur rond de persoon Stalin en de cruciale rol die de partij heeft gespeeld in het neutraal houden van Oostenrijk. Dat laatste geldt nog steeds. Oostenrijk is geen lid van de NAVO.

Na het einde van de geallieerde bezetting, begon de band met Moskou al snel tegen KPÖ te werken.

Na het einde van de geallieerde bezetting, begon de band met Moskou al snel tegen KPÖ te werken. De partij kwam met de mond vol tanden te staan vanwege haar weerzin tegenover het Marshallplan waarvan de Oostenrijkse economie juist erg profiteerde. Uiteindelijk kwamen de fatale klappen van de Sovjet-Unie zelf. Die hield in 1956 flink huis in Hongarije toen daar een opstand uitbrak tegen de communistische bezetting. Vele Hongaren vluchtten naar Oostenrijk, immers grenzend aan het IJzeren Gordijn, en namen verschrikkelijke verhalen over het Sovjet-bewind mee die KPÖ in verlegenheid brachten. In 1959 duikt de partij hierdoor onder de kiesdrempel en verliest haar zetels in het federale parlement. De genadeklap volgt in 1968 na de Praagse Lente die, net als in Hongarije, eerder op brute wijze door de Sovjets werd neergeslagen. Verhalen van Tsjechische vluchtelingen joegen de laatste overgebleven communistische kiezers weg. KPÖ werd gemarginaliseerd met minder dan 1% van de stemmen en verloor al haar zetels in de regionale parlementen waar ze overeind wist te blijven.

WEDEROPSTANDING IN GRAZ

Na de marginalisatie in de jaren 1950 en 1960 viel KPÖ in een jarenlange interne strijd over de weg vooruit. Moest de partij trouw blijven aan Moskou, toenadering zoeken bij Mao Zedong, de Joegoslaaf Josip Tito of gewoon een onafhankelijke weg volgen? Gevolg van deze ruzies was dat de competente politici die het extreemlinkse gedachtegoed onderschreven de partij links lieten liggen en in plaats daarvan lid werden van de sociaaldemocratische SPÖ of de Groenen. Deze twee partijen lieten dat ook toe, met als gevolg dat (anders dan in de rest van Europa) er al zes decennia geen partij links van de sociaaldemocratie te vinden is in het Oostenrijks federaal parlement.

Anders dan in de rest van Europa is er al zes decennia geen partij links van de sociaaldemocratie te vinden in het Oostenrijks federaal parlement.

In een handjevol industriële gemeenten met van oudsher Sloveense minderheden wist KPÖ echter minimale politieke vertegenwoordiging te behouden. Eén daarvan was Graz, de tweede grootste stad van Oostenrijk, waar de communisten decennialang met een enkele zetel verkozen wisten te worden. In de jaren 1990, toen na de val van de Sovjet-Unie de ideologische oorlog binnen de partij alleen maar verslechterde, besloot KPÖ-gemeenteraadslid Ernest Kaltenegger in Graz zich van dit gedoe te distantiëren en vol te focussen op contacten leggen met stadsbewoners met financiële problemen. Na jaren van straat na straat langs te gaan, wist KPÖ in 2003 succes te boeken. De partij behaalde in dat jaar 20% in Graz.

Deze winst lag volledig aan de persoon van Kaltenegger zelf, aangezien de KPÖ in de rest van Oostenrijk electoraal levenloos bleef. Dus besloot de man mee te doen aan de regionale verkiezingen van de staat Steiermark waar KPÖ voor het eerst sinds de jaren 1960 weer zetels won. Dat het electoraal succes vooral persoonsgebonden was, is te zien aan de ineenstorting van KPÖ in de gemeenteraad van Graz na het vertrek van Kaltenegger naar regionaal niveau. Maar hij had wel een structuur opgebouwd die voor zijn opvolger, Elke Kahr, de weg effende om de lokale steun snel weer te herstellen en zelfs te vergroten. In 2012 evenaarde Kahr de 20% die Kaltenegger binnensleepte, om vervolgens in 2021met 29% de grootste partij van Graz te worden. Elke Kahr, een communiste, wordt burgemeester van de op één na grootste stad van Oostenrijk.

Net als bij Kaltenegger is dit succes te danken aan de persoon van Kahr zelf. Ze werkt 60 uur per week en heeft op deze manier banden opgebouwd met hulpbehoevende stadsbewoners. ‘De problemen van mensen me eigen te maken’, is het motto van de burgemeester die een groot deel van haar inkomen afstaat en zelf nog in een gammele rode Citroën rijdt. Bewoners van Graz kunnen met één enkel telefoontje een afspraak maken met de burgemeester als ze ergens tegenaan lopen. Niemand wordt geweigerd. Het grote probleem dat Kahr treft, zijn de snel stijgende huizenprijzen. Mensen betalen een te groot deel van hun inkomen aan huur, worden slecht behandeld door verhuurders of kunnen überhaupt geen betaalbare woning vinden.

In 2021 focuste Kahrs KPÖ in Graz ook bijna enkel op het thema ‘wonen’ door te pleiten voor huurprijsreguleringen en meer overheidsingrijpen op de woningmarkt.

In 2021 focuste Kahrs KPÖ in Graz ook bijna enkel op het thema ‘wonen’ door te pleiten voor huurprijsreguleringen en meer overheidsingrijpen op de woningmarkt. Ondanks een hevige angstcampagne voor ‘massawerkloosheid’ vanuit rechts, overtuigde Kahr de meeste Graz-bewoners en stootte ze de conservatieve ÖVP-burgemeester Siegfried Nagel na 18 jaar van de macht. De grootste winst behaalde KPÖ bij kiezers die in eerdere verkiezingen niet kwamen opdagen.

OVERNAME DOOR RADICALE GROENEN IN SALZBURG

Eerst werd de winst van KPÖ in Graz door het politieke establishment weggewuifd als een strikt lokaal fenomeen. Dit werd moeilijker vol te houden toen ook in de traditioneel conservatief-stemmende staat Salzburg KPÖ in 2023 een grote winst boekte en met 12% van de stemmen voor het eerst sinds 1949 regionaal zetels won. Sterker nog, in geen enkele regionale verkiezing heeft de partij – zelfs niet in de korte periode na de Tweede Wereldoorlog – zoveel stemmen weten te halen. Deze zegetocht zette zich voort in de gemeenteraadsverkiezingen in Salzburg in maart 2024 waar KPÖ van 4% in 2019 naar 23% sprong. De partij werd groter dan ÖVP die de stad tot nu bestuurde, maar eindigde vlak achter SPÖ die de volgende burgemeester zal leveren. Toch plaatst dit resultaat KPÖ in een invloedrijke positie voor een mogelijke coalitie op lokaal niveau.

KPÖ in Salzburg is echter wel anders dan die van Elke Kahr in Graz. De partij heet hier officieel KPÖ+. De plus refereert aan de alliantie met de voormalige Jonge Groenen, de voormalige jongerenorganisatie van de Groenen. Zoals eerder uitgelegd zochten extreemlinkse Oostenrijkers hun heil bij de twee gevestigde centrumlinkse partijen, zo dus ook bij de Groenen. Nadat de Jonge Groenen betrokken waren in anti-fascistische rellen bij het Wiener Akademikerball, een jaarlijks feest van de extreemrechtse FPÖ, in 2014 ontstond er een conflict tussen het naar het midden georiënteerde partijbestuur en de extreemlinkse jongerenbeweging. In 2017 werden de Jonge Groenen uit de partij gezet en zochten ze hun heil bij KPÖ in Salzburg die openstond voor nieuw, jong bloed. Deze Jonge Groenen namen vervolgens de boel zo een beetje over en leverden de politiek leider van KPÖ+, de 35-jarige Kay-Michael Dankl.

In 2017 werden de Jonge Groenen uit de partij gezet en zochten ze hun heil bij KPÖ in Salzburg die openstond voor nieuw, jong bloed.

Ondanks het organisatorisch verschil met KPÖ in Graz is de succesformule wel afgekeken van Elke Kahr. De communisten in Salzburg focussen vooral op het thema ‘wonen’, met slogans als ‘Voor wonen in plaats van speculanten’ en ‘Wonen mag niet arm maken’. Dit slaat aan in de staat Salzburg waar velen werkzaam zijn in de toeristensector maar in de afgelopen jaren weinig hebben geprofiteerd van de groeiende winsten terwijl de prijzen wel sterk zijn gestegen. De gemiddelde Salzburger is 44% van zijn besteedbaar inkomen kwijt aan de huur of andere woningkosten. In een exit poll na de regionale verkiezingen van 2023 gaf maar liefst 84% van Salzburgers aan dat het leven in de staat minder betaalbaar is geworden. 43% van de KPÖ-kiezers stelde, volgens dezelfde exit poll, ‘vaak’ over de hoge huizen- en huurprijzen te praten, meer dan elke andere partij.

Net als in Graz, komt de grootste winst van niet-kiezers. Bijna de helft van de kiezers die vorige maand in de stad Salzburg communistisch stemde, was de vorige keer niet komen opdagen. Verder valt op dat de partij in alle wijken van de stad, zowel rijk als arm, rond de kwart van de stemmen heeft gehaald. Een duidelijk verband met het gemiddeld inkomen van een wijk en het stempercentage van KPÖ valt moeilijk te detecteren. Volgens Erich Neuwirth, professor in de statistiek aan de Universiteit Wenen, weet KPÖ in Salzburg aan de ene kant welgestelde hoogopgeleiden die eerder op de Groenen of ÖVP stemden te verenigen met de arme kiezersgroepen met vaak een migratieachtergrond die SPÖ stemden of het vertrouwen in alle andere partijen verloren zijn. Deze laatste groep voelt zich ook aangetrokken door het pro-Palestijns geluid van KPÖ dat in contrast staat met de pro-Israëlische positionering van alle andere Oostenrijkse partijen.

Net als in Graz, komt de grootste winst van niet-kiezers. Bijna de helft van de kiezers die vorige maand in de stad Salzburg communistisch stemde, was de vorige keer niet komen opdagen.

Dit lijkt erg op het fenomeen dat zich nu volgens de peilingen zich lijkt af te spelen in Brussel waar PTB in de komende verkiezingen zomaar de grootste kan worden.

INTERNE ONENIGHEID IS DE GROOTSTE VIJAND

De vraag die politiek Oostenrijk zich stelt is of KPÖ de lokale successen in Graz en Salzburg weet te verzilveren in de federale verkiezingen van het komend najaar. Om zetels te behalen in het Oostenrijkse parlement moeten de communisten 4% van de stemmen weten te halen. In 2019 behaalde KPÖ 0,7%. De huidige peilingen plaatsen de partij rond de kiesdrempel, soms eronder, soms erboven. Wat de communisten extra hoop kan bieden, zijn de regionale verkiezingen van Steiermark – de staat waar Graz ligt – die in dezelfde tijd als de federale verkiezingen gehouden worden. Peilingen voorspellen een verdubbeling voor de partij naar 15% van de stemmen in de staat, beter dan het regionale recordresultaat in Salzburg vorig jaar. Zo’n winst zou de partij de benodigde duw geven om boven de kiesdrempel te komen.

Er zijn groepen binnen de partij, zoals KPÖ+ in Salzburg, die KPÖ in Graz te pragmatisch en te weinig uitgesproken antifascistisch vinden.

Het grootste obstakel dat roet in het eten kan gooien, lijkt KPÖ zelf. De partij is op landelijk niveau nog steeds onenig over een boel zaken. Zo zijn er groepen binnen de partij, zoals KPÖ+ in Salzburg, die KPÖ in Graz te pragmatisch en te weinig uitgesproken antifascistisch vinden. Het lijkt erop dat de Salzburger KPÖ+ de overhand heeft, aangezien de lijsttrekker voor de federale verkiezingen, Tobias Schweiger, uit deze groep afkomstig is en een verleden heeft bij de Jonge Groenen. Verder is de oorlog in Oekraïne een bron van conflict. Moet de partij actief de kant van Oekraïne kiezen tegen Rusland? KPÖ veroordeelt officieel de Russische invasie maar ziet weinig in sancties tegen Rusland, laat staan militaire en financiële hulp aan Oekraïne. Zo werpt de visie op Moskou ruim 60 jaar na het verdwijnen van de partij uit het Oostenrijks federaal parlement nog steeds een schaduw op KPÖ.

• KPÖ
• column
• communisten
• Oostenrijk