Hoofdredacteur van The New Yorker, David Remnick, sprak begin deze maand met Bill Gates. Over zijn financiële steun aan presidentskandidaat Harris, over zijn recente diner met Trump in Mar-a-Lago, en over de politieke impact van extreme rijkdom in de VS. Het interview las vlot weg, totdat het mij begon te dagen hoezeer mijn referentiekader de laatste maanden is verschoven. Het contrast met zijn collega-techmiljardairs – Gates draagt vooralsnog geen gouden kettingen, houdt er geen kantoor op na binnen in het Witte Huis, doet niet aan mediatycooneske editoriale inmening – doet bijna (bijna!) vergeten hoe zijn decennialange medogenloze winstmaximalisatiestrategie met Microsoft hem in staat stelde persoonlijke prioriteiten door te duwen over de hele wereld. Terwijl ik zijn erkenning verneem van de noodzaak tot hogere belastingen op grote vermogens, klinkt hij bijna (bijna!) als een gematigd en bescheiden man. Kahneman & Tversky documenteerden zorgvuldig hoe ons oordeel afhangt van het vergelijkingspunt dat we hanteren. Toch moest ik mezelf even in de ogen wrijven bij deze ontmoeting met mijn eigen referentiekader.

Ik moest mezelf even in de ogen wrijven bij deze ontmoeting met mijn eigen referentiekader.

In België hadden we het intussen over de meerwaardebelasting, die de wetstraatkaternen voorzag van Netflix-waardige episodes inclusief plotwendingen en cliffhangers. De media hapten gretig toe op frames over de sparende middenklasse, de nood aan ‘rechtvaardige’ achterpoortjes, en het wel en wee van ‘goede huisvaders’ (een term die in het burgerlijk wetboek in 2021 werd vervangen door ‘een voorzichtig en redelijk persoon’). Als liefhebber van het genre, kon ik wel genieten van alle aandacht voor deze passage uit het regeerakkoord. De modaliteiten van de vermogenswinstbelasting zullen ertoe doen. Technische details en ingebouwde uitzonderingen zullen (opnieuw) bepalen wie bijdraagt en wie de dans ontspringt. Een cynische stem zal beweren dat belangrijke meerderheidspartijen baat hebben bij een ineffectief ontwerp van de belasting. Zo kunnen ze vervolgens beweren ‘dat het niet werkt’. Maar cynische stemmen krijgen niet altijd gelijk.

Maar intussen had Bill Gates mijn waakzaamheid voor verschuivende referentiekaders gewekt. En zocht ik ijkpunten.

• In de omvang van de vermogensongelijkheid in België: de recentste cijfers van de Nationale Bank tonen dat grofweg de rijkste 6 à 7% van de bevolking de helft van alle vermogen bezit (evenveel als de 93% anderen samen). Met een Amerikaans referentiekader valt dat misschien best goed mee. Met het referentiekader dat we onze welvaartsstaat organiseren op basis van een sociaal contract, vergt dit een ernstig inhoudelijk debat.
• In de budgettaire omvang: de meerwaardebelasting moet jaarlijks een half miljard gaan opbrengen. Het Federaal Planbureau raamde begin 2024 de potentiële opbrengst van een vermogensbelastingscenario (met percentages van 1% tot 3%) op 5 miljard euro – het tienvoudige.
• In de bezorgdheid om een onrechtvaardig verdelingsimpact: het achterwege blijven van de logisch volgende conclusie dat we dus een vermogenskadaster nodig hebben. Het gangbare referentiekader om ons zo’n kadaster in te beelden, varieert vandaag naargelang over wiens vermogen het gaat: mensen op de wachtlijst voor een sociale woning, of mensen die niet alleen de sleutels hebben van alle fiscale achterpoortjes, maar ook het netwerk om er telkens nieuwe te installeren.

De econome en filosofe, Ingrid Robeyns, biedt met het concept 'limitarisme' een helder en onderbouwd kader voor een morele bovengrens aan rijkdom, een maatschappelijk toelaatbaar maximum. Haar werk bundelt, structureert en verdiept de wetenschappelijke evidentie over de impact van extreme rijkdom, van politieke machtsconcentratie tot de ondermijning van democratische systemen, van ecologische schade tot erosie van sociale cohesie. Uit haar empirisch onderzoek blijkt dat mensen verrassend goed in staat zijn een antwoord te formuleren op de vraag: “hoeveel is genoeg?”. Een studie onder de Nederlandse bevolking situeerde zo’n ‘rijkdomlijn’ rond de 2 miljoen euro.

Uit onderzoek van Ingrid Robeyns blijkt dat mensen verrassend goed in staat zijn een antwoord te formuleren op de vraag: “hoeveel is genoeg?”.

De beleidsconclusies klinken bekend: maak écht werk van de aanpak van fiscale fraude en belastingparadijzen, voer een vermogenskadaster in en hef een progressieve vermogensbelasting. Uit verschillende bevragingen door verschillende actoren tekent zich voor dat laatste alvast een groot en stabiel draagvlak af. Variërend naargelang het concrete voorstel en de vraagstelling is 65 à 80% van de bevolking ervoor te vinden.

Toch blijft het publieke debat grotendeels gevangen in tegenframes. Voorstanders van vermogensbelasting moeten zich met factchecks en ontkrachting van steeds dezelfde mythes verweren over kapitaalvlucht, welvaartsverlies en de onrechtvaardige bejegening van goede huisvaders. In een wereld die worstelt met klimaatverandering, faalt in het voorzien in de basisnoden van grote delen van de wereldbevolking (ook bij ons), en achteruitgang laat noteren op indices voor democratie, politieke rechten en burgerlijke vrijheden, is het tijd om Dagobert Duck dromen te doorprikken voor wat ze zijn: schadelijk voor mens, maatschappij en planeet. Dat gaat niet om afgunst of het straffen van succes, maar om – ook in België – het beschermen van de fundamenten van het sociaal contract.

De denkbaarheid van de volgende beleidsstappen hangt af van welk referentiekader we ons (laten) aanmeten.

De denkbaarheid van de volgende beleidsstappen hangt af van welk referentiekader we ons (laten) aanmeten. Toenemende ongelijkheid door extreme rijkdom is geen natuurverschijnsel, maar volgt uit beleidskeuzes. De conclusies van Atkinson, Piketty, Robeyns – en bijna (bijna!) ook Gates – indachtig, zijn dit keuzes die we maar beter met een zeker gevoel voor anticipatie tegemoet treden. Als een voorzichtig en redelijk persoon.

• column
• vermogen
• ongelijkheid