De Vlaamse arbeidsmarkt heeft de Covid- en Oekraïnecrisis goed doorzwommen. De werkzaamheidsgraad is nog nooit zo hoog geweest. Ondanks een stijgend aantal werkzoekenden gaat het ook goed met de werkloosheidsgraad. Zelden waren er minder werkzoekenden. Dit uit zich in een zeer krappe arbeidsmarkt. Hierdoor richten beleidsmakers zich op nieuwe groepen, groepen zonder werkloosheidsuitkering om de vele vacatures in te vullen. Gevolg hiervan is dat de langdurig werkzoekenden achteraan in de wachtrij komen te staan. Terwijl net nu het moment is om ingrijpend in te zetten op begeleiding van deze groep, in plaats van alle pijlen op een andere groep te richten.

LANGDURIG WERKZOEKENDE IN BEELD

De Vlaamse arbeidsmarkt wordt al decennialang gekenmerkt door een grote groep langdurig werkzoekenden. Sinds 2003 steeg het aandeel van langdurige werkloosheid in de werkzoekendenpopulatie onophoudelijk. In 2021 waren maar liefst 55% van de werkzoekenden langer dan één jaar vruchteloos op zoek naar werk. De huidige cijfers zien er rooskleuriger uit (45%), maar dat is – naast de hoogconjunctuur – in belangrijke mate te danken aan de influx van nieuwe werkzoekenden omwille van verschillende beleidsbeslissingen. Door de verplichte inschrijving van Oekraïners, inburgeraars en leefloners is er een sterke jaargroei van het aantal werkzoekenden zonder werk die minder dan één jaar werkloos zijn. Hierdoor slinkt het aandeel langdurige werkzoekenden in de cijfers. Niettemin blijven zij een zeer kwetsbare groep in de werkloosheidscijfers. Zo stroomt elke maand 13,2% van kortdurige werkzoekenden uit naar werk, terwijl dit voor langdurig werkzoekenden slechts 7,7% is.

Het dominante beeld in het huidige discours over de arbeidsmarkt is er één van krapte: er zijn veel jobs en die geraken maar niet ingevuld. Ergo, 'de werkzoekenden willen niet'. Maar onder dat beeld van krapte schuilt een ingrijpender probleem van mismatch en structurele uitsluiting.

Bijna 1 op 2 van de langdurig werkzoekenden heeft geen middelbaar diploma. In een arbeidsmarkt die steeds meer kennis, leervermogen en competenties vereist, zijn er steeds minder en minder kwalitatieve jobs te vinden voor kortgeschoolden. En zelfs al beschik je over de nodige kennis en ervaring, in een vacature stoot je als snel op andere problemen. 30% van de langdurig werkzoekenden zijn ouder dan 55+, hebben een migratieachtergrond en/of een arbeidsbeperking. Heb je dus wel het juiste diploma, ligt discriminatie op de loer. Probeer je maar eens te motiveren voor de honderdste motivatiebrief als je er telkens naast grijpt voor zaken buiten je invloed. Bovendien leeft 1 op 2 van alle werkzoekenden in armoede. Welke keuze maak je als ouder: een gevulde brooddoos voor je kind of een treinticket om te gaan solliciteren? Deze cocktail van uitsluitingsmechanismen vergt een begeleidingsaanpak die hiermee rekening houdt, daarop inspeelt en deze drempels probeert te overbruggen.

In 2019 werd in een KU Leuven-studie aangetoond dat 33% van de langdurig werkzoekenden tussen hun 12de en 18de maand niet bereikt werd door een activeringsmaatregel van VDAB. Met andere woorden, ondanks hun nood aan begeleiding glipten zij door de mazen van het net. De onderzoekers concludeerden daarom dat op deze groep prioritair moet worden ingezet en werk moet worden gemaakt van een andere soort begeleiding, contactstrategie en aanbod. De kansen tot uitstroom naar werk nemen immers drastisch af na het eerste jaar werkloosheid, zoals de cijfers van Steunpunt Werk aantonen. Op het moment van bovenvermelde studie waren meer dan 100.000 werkzoekenden langer dan één jaar op zoek naar werk. Vandaag gaat het om net iets meer dan 92.000 langdurig werkzoekenden. Een dus nog steeds aanzienlijke groep die niet vergeten mag worden.

Het Vlaams ABVV kreeg massaal veel negatieve signalen binnen rond de huidige begeleidingsaanpak van VDAB naar werkzoekenden.

Vanuit de juridische dienstverlening, de loopbaandienstverlening en de werkloosheidswerking kreeg het Vlaams ABVV massaal veel negatieve signalen binnen rond de huidige begeleidingsaanpak van VDAB naar werkzoekenden: zinloze opdrachten en trajecten die geen toegevoegde waarde aan de competenties van de werkzoekenden leveren, weigeringen om opleidingen te mogen volgen, cascades van (quasi) gratis stages en werkervaringsinstrumenten zonder traject naar een arbeidscontract, enzovoort.

SPREKEN MET IN PLAATS VAN OVER

Er wordt veel gesproken over (langdurig) werkzoekenden en dat meestal op een negatieve en stigmatiserende wijze. Politici leggen het probleem van werkloosheid vaak bij het individu: ze hebben 'pijn aan hun goesting', zoals onder andere de huidige minister van Werk, Jo Brouns (CD&V), aan De Standaard meedeelde. De complexe oorzaken en gevolgen van werkloosheid blijven in het discours vaak afwezig. Over langdurige werkloosheid spreken, kan niet zonder hen zelf aan het woord te laten. De ervaring en mening van werkzoekenden blijft veelal afwezig in het debat. Om de negatieve signalen over de begeleiding te capteren, organiseerde het Vlaams ABVV een bevraging om in beeld te brengen hoe langdurig werkzoekenden de VDAB-begeleiding ervaren, of dit hen naar hun gevoel dichter bij de arbeidsmarkt bracht en welke oplossingen zij zelf zien. Kortom, is er iets veranderd vier jaar na bovenvermelde studie?

Tussen oktober 2022 en januari 2023 werd een online survey verspreid bij 11.892 langdurig werkzoekenden. Om ook niet-digitaalvaardige personen te bereiken, werden via belrondes, een samenwerking met SAAMO, aanwezigheid in onze kantoren en via buurthuizen papieren enquêtes ingevuld. Dit resulteerde in 2.031 ingevulde enquêtes. Vervolgens werden de respondenten gecontacteerd om hun ideeën over de begeleiding face-to-face toe te lichten in een-op-een- en groepsgesprekken. 39 respondenten gingen hier op in. Ze wisselden ervaringen uit, benoemden bestaande drempels en stelden aanbevelingen op voor een activeringsbeleid dat hun noden centraal zet. Deze aanbevelingen waren gericht naar VDAB, overheid en werkgevers. De deelnemers kregen hierbij een aantal uitdagende vragen voorgeschoteld. Wat zouden ze tegen de minister van Werk graag zeggen als ze de kans kregen? Als zij een dag directeur mogen zijn van VDAB, hoe ziet de begeleiding naar werk er dan uit? De hoge responsgraad doorheen het onderzoek illustreert dat zij zelf zeer betrokken zijn bij hun traject naar werk. Het idee dat een 'groot' deel van langdurig werkzoekenden 'content' zijn met hen situatie, en niet op zoek zijn naar werk, wordt hiermee meteen ontkracht.

SCHRIJNENDE GETUIGENISSEN

Vervolgens werd al deze input kwalitatief en kwantitatief verwerkt. Met deze voorlopige onderzoeksresultaten ging het Vlaams ABVV verder op pad door het organiseren van Roodshows met als titel 'Naar een humaan activeringsbeleid'. In totaal gingen we met 70 werkzoekenden, de academische wereld en het middenveld in gesprek over deze voorlopige resultaten over de VDAB begeleiding. Gasten zoals Wim Van Lancker (Prof. KU Leuven), Ides Nicaise (Prof. KU Leuven), Annelies Scheers (onderzoeker KU Leuven), Fons Leroy (arbeidsmarktexpert) en Henk Van Hootegem (coördinator Steunpunt tegen armoede, sociale uitsluiting en bestaansonzekerheid) namen deel om de kennis in het middenveld en de academische wereld te voeden en verbinden met de alledaagse ervaringen van werkzoekenden.

Tijdens deze roodshows kwamen getuigenissen naar voren over hoe uitspraken van politici het mentaal welzijn van werkzoekenden negatief beïnvloeden.

Tijdens deze roodshows kwamen een aantal schrijnende getuigenissen naar voren over hoe machteloos werkzoekenden zich voelen en hoe uitspraken van politici hun mentaal welzijn en motivatie negatief beïnvloeden.

'Politici en krantenkoppen zijn heel hard voor werkzoekenden. Er wordt naar beneden getrapt, de schuld wordt enkel bij ons gelegd. Ik voel mij daar heel slecht bij. Als je al weinig zelfvertrouwen hebt, helpen stigmatiserende uitspraken niet. Ik doe echt mijn best om werk te vinden.' Layla, 45 jaar.

Zo ook Filip, 41 jaar: 'Dan hoor ik op het nieuws dat politieke partijen, vooral de rechtse, de werkloosheidsuitkering sterker willen beperken in de tijd of afschaffen. Val ik daaronder? Zal mijn uitkering worden afgepakt? Ik heb angst als ik die politieker op tv hoor. Dan denk ik: doe ik genoeg? Ik zorg voor mijn moeder en ik heb een medisch probleem waar ik weinig hulp voor krijg. Als ik tegen werkgevers over mijn medisch probleem vertel, dan hoor ik vervolgens niets meer van hen'.

Ze getuigen over een arbeidsmarkt en begeleiding die hen vaak verder van de arbeidsmarkt duwt dan hen betrekt. Zo ontmoeten we Sarah, 62 jaar. 'Ik heb al 110x gesolliciteerd, maar vang telkens bot. Waarom kunnen werkgevers niet transparanter zijn over waarom ze mij niet aanwerven? Als ik naar concrete feedback vraag waarom ik de job niet heb, krijg ik geen reactie. Dat is mysterieus. Ik vermoed dat mijn leeftijd er wel iets mee te maken heeft.'

Het afgewerkt onderzoeksrapport zal worden gepubliceerd op 30 november. Nu is echter al duidelijk dat de rode draad in zowel resultaten als getuigenissen de enorme drempels zijn die werklozen dag in dag uit ervaren in hun zoektocht naar werk. Telkens opnieuw afgewezen worden zonder reactie werkt door op de motivatie, het zelfvertrouwen en het welzijn van werkzoekenden. Met vaak minder sollicitaties tot gevolg. Hoewel dit niet wil zeggen dat je niet wil werken, zal je hiervoor toch worden afgestraft door VDAB. Solliciteren is namelijk nummer 1 om aan te tonen of je werkwillig bent of niet. En zo belanden werkzoekenden in een negatieve spiraal van afwijzing en bestraffing.

Als werkzoekende heb je weinig controle over je situatie; het is de werkgever die je een job geeft. Het gebrek aan erkenning van VDAB van deze machteloosheid en alle uitsluitingsmechanismen en drempels die werkzoekenden ervaren, is een tweede belangrijke vaststelling.

SAMEN STRUCTURELE BARRIÈRES AANPAKKEN

Het huidige discours over 'nieuwe' maatregelen brengt alvast weinig hoop. Een thema dat vaak aan bod komt is de beperking van de uitkeringen in de tijd. Dit terwijl recente studies van RVA en de OESO aantonen dat de degressiviteit van de werkloosheidsuitkering werkzoekenden niet sneller naar een kwalitatieve zekere job begeleidt maar werkzoekenden net in armoede of naar andere uitkeringsstelsels duwt. Tanya, 54 jaar formuleert het treffend: 'De uitkering (sneller) verlagen, verhoogt alleen maar de armoede. Wij solliciteren voortdurend. Moeten wij naast de afwijzing van werkgevers, ook in armoede leven? Willen ze dat ik onder een brug slaap?'

Enkel wanneer je mensen in kwetsbare posities aan het stuur zet van hun traject en hen eigenwaarde geeft, worden begeleidingen succesvoller afgerond.

Met zulke voorstellen gaan we er niet komen. Onderzoek wijst keer op keer uit dat enkel wanneer je mensen in kwetsbare posities aan het stuur zet van hun traject en hen eigenwaarde geeft, begeleidingen succesvoller worden afgerond. Hun stem in hoe het wel moet, kan niet ontbreken. De Roodshows werden daarom telkens afgesloten met een stellingenspel waarin de werkzoekenden debatteerden over welke aanbevelingen noodzakelijk zijn om hen te begeleiden naar een goede job.

Alle mensen die wij gesproken hebben, delen samen iets: ze zijn werkloos door omstandigheden buiten hun wil. Ze dromen zoals de meeste mensen over een fijne job waar hun talenten tot uiting komen, willen een opleiding volgen om bij te leren, enzovoort. Alleen stoten ze op een aantal drempels die hun zoektocht naar werk bemoeilijken. Pak deze drempels aan en niet de mensen. Vertrek vanuit vertrouwen. Focus tijdens arbeidsbemiddeling op alle levensdomeinen. Geef hen de kans om als individu te groeien via bijvoorbeeld opleidingen. Besteed aandacht aan de verdere uitbouw van hun netwerk zoals vrienden of familie die kunnen meedenken of hen ondersteunen. Investeer in een kwaliteitsvolle en betaalbare kinderopvang. Bestrijd discriminatie op de arbeidsmarkt. Geef hen een stem in hoe arbeidsbemiddeling eruit moet zien. Luister niet enkel maar ga in gesprek. Waar hebben zij nood aan tijdens de begeleiding? Hoe kunnen we hen helpen in de zoektocht naar werk? Zij beschikken over deze kennis. Alleen samen met hen kunnen we de structurele barrières die werkloosheid in stand houden, aanpakken. Niets over langdurig werkzoekenden zonder langdurig werkzoekenden.

Het ABVV doet dat ook. Via bewegingswerk brengen we mensen samen, gaan we met hen in gesprek en zorgen we ervoor dat ze worden gehoord in het publieke en politieke debat. Als vakbond vinden we het belangrijk om naast het verdedigen van de rechten van werkzoekenden, hen ook te helpen in hun zoektocht naar werk. Zo helpen we hen bij hun persoonlijke leer- en loopbaandoelen via onze loopbaandienst. Onze juridische dienstverlening staat hen bij met sociaal-juridische vragen. De werkloosheidsdienst is het aanspreekpunt over vragen rond hun dossier of werkloosheidsuitkering. Bovendien gaan we ook outreachend te werk via een aantal projecten.

In het najaar gaan we samen met mensen die werkloos zijn verder brainstormen hierover. Op 30 november organiseren we een trefdag waar we ons onderzoek aan het brede publiek voorstellen. We stellen een aantal goede praktijken voor die onze aanbevelingen weergeven. Met Wim Adriaens, gedelegeerd bestuurder VDAB, gaan we in gesprek over onze resultaten en aanbevelingen. En natuurlijk krijgen ook de werkzoekenden een plaats op het podium. Save the date.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 7 (september), pagina 13 tot 17

• activering
• sociale zekerheid
• arbeidsmarkt

ACTIVERING

Wie wordt warm van activering?

Bart Meuleman, Arno Van Hootegem, Federica Rossetti en Koen Abts

Naar een humaan activeringsbeleid

Caro Van der Schueren en Stefanie Ruymen

Proeftuinen voor een arbeidsmarkt op mensenmaat

Ides Nicaise