Van Seattle tot Genua ...

De massale betogingen tijdens de top van de Wereldhandelsorganisatie (WHO) in Seattle (december 1999) vestigen voor de eerste keer wereldwijd de aandacht op deze nieuwe golf van contestatie. Sindsdien gaat het heterogeen gezelschap van activisten de geschiedenis in als de ‘Seattle-beweging’. Nog geen maand later komen honderden betogers in het Zwitserse Davos samen om te protesteren tegen de belangrijkste internationale actoren in de wereldeconomie. In september 2000 houden de Wereldbank en het IMF een nieuwe jaarvergadering in Praag die opnieuw tot massale protesten leidt. Het verzet breidt zich nadien verder uit tegen de Europese top in Nice (december 2000), waar duizenden mensen op straat komen voor een socialer Europa. De Seattle-activisten steken in april de plas over om in Quebec te betogen tegen de vergadering van staatshoofden over een vrijhandelsakkoord voor het hele Amerikaanse continent. Twee maanden later is de beweging eens te meer op het appel wanneer de EU in Göteborg vergadert. Tijdens de G8-ontmoeting in Genua (juli 2001) komt het tot zeer zware rellen tussen politie en manifestanten. Voor de eerste maal valt er daarbij een dodelijk slachtoffer. De daaropvolgende massademonstratie (tussen de 200.000 en 300.000 betogers) gaat (voorlopig) de geschiedenis in als de ‘moeder van alle protesten’ tegen het neoliberalisme. In Genua wordt het eveneens duidelijk dat de politie het geweld manipuleert en ondemocratische en onwettelijke middelen inzet tegen de manifestanten. De eerstvolgende confrontaties zullen hoogstwaarschijnlijk in België (EU-top) en in de VS (Washington, IMF/WB-conferentie) plaatsvinden. Door de groeiende impact van de Seattle-generatie zullen de volgende conferenties van de WHO en de G8 respectievelijk plaatshebben in de woestijn van Qatar en het hooggebergte van Canada.

Postmodern verzet

Tot spijt van wie het benijdt zijn we, aan de dageraad van de 21e eeuw, getuige van het ontstaan van een nieuwe voorhoede van verzet tegen het neoliberalisme.¹ Het betreft geenszins een marginaal fenomeen. Integendeel, de protesten van Seattle tot Genua zijn slechts de top van de ijsberg van een wereldwijde revolte. Het is de heersers der aarde, voornamelijk blanke heren in maatpak, nog niet opgevallen dat het juist de ‘armen’ zijn die de protesten inleiden. Aan de vooravond van de G8-top in Genua ondertekenden 30 Afrikaanse landen, waaronder de lokale reuzen Zuid-Afrika en Nigeria, in Adis Ababa een verklaring tegen een verdere escalatie van machtstoe-eigening vanwege de WHO. Overal ter wereld komen plaatselijke gemeenschappen tot het groeiend besef dat het genoeg geweest is. De kreet Ya basta wordt in oneindig veel talen steeds luider herhaald. De bekrachtiging van het NAFTA-akkoord, dat het gezamenlijk bezit van grond - in 1911 afgedwongen door de populaire volksheld Emiliano Zapata - buiten de wet stelde, werd in Mexico de symbolische aanleiding voor de Zapatistische rebellie. Voor een groot deel van Zuidoost-Azië waren de IMF-dictaten na de vernietiging van hun economieën in 1997 de druppel die de emmer deed overlopen. Voor de landloze boeren van de MST in Brazilië zijn het de agressieve Wereldbankprogramma’s en de multinationale houdgreep van de agrobusiness die de plaatselijke bevolking doet revolteren. Gelijkaardige opstanden vinden momenteel overal ter wereld plaats. In zekere zin kan men stellen dat de Seattle-beweging de symbolische vertegenwoordiger is van al deze antineoliberale en/of antikapitalistische revoltes. De actievoerders hebben goed begrepen dat de neoliberale globalisering slechts efficiënt kan bestreden worden op mondiaal niveau. Zij eigenen zich een gelijkaardige logica toe als hun neoliberale opponent. Zij opereren gedecentraliseerd en internationaal en maken gebruik van de (post)moderne communicatiemiddelen zoals internet, e-mailnetwerken en digitale camera’s. In dat opzicht kan men verwijzen naar Empire, het ophefmakende boek van Toni Negri en Michael Hardt²: ‘De overgang van het imperialisme naar het Imperium³ en diens globalisering biedt nieuwe mogelijkheden voor de bevrijdingskrachten. (…) Onze politieke opdracht bestaat er niet in om louter weerstand te bieden tegen de nieuwe ontwikkelingen, maar om hen te reorganiseren en hen te reoriënteren naar nieuwe doeleinden. De creatieve krachten van de massa (multitude) die het Imperium ondersteunt zijn evenzeer in staat om op autonome wijze een Contra-Imperium uit te bouwen.’ De gekende slogan Think global, act local zou m.a.w. beter vervangen worden door Think global and local, act global and local.
De sterkte van de Seattle-beweging ligt juist in haar heterogeniteit (van gematigd hervormingsgezinde, antineoliberale tot overtuigde antikapitalistische organisaties en politiek ongebonden individuen) én haar basisdemocratische eigenschappen (affinity-groups, open vergaderingen, etc.). Deze beweging heeft geen leiders. Zij beseft eveneens dat het totaal onzinnig is om een nieuw, homogeen groot verhaal te construeren⁴, waarrond alle andere kleinere verhalen hiërarchisch opgebouwd kunnen worden. Er is eerder nood aan multicentriciteit, met een grote mate van autonomie voor alle afzonderlijke deelstrijden. Tegelijk moet er een respectvolle samenwerking tussen de diverse groepen zijn ten einde iets wezenlijks te bereiken. In die zin kan men spreken van een postmodern verzet: eenheid in diversiteit, diversiteit in eenheid.

The Empire strikes back!

Het is duidelijk dat dit embryonale Contra-Imperium een grote dreiging vormt voor de status-quo. Daarom is vanuit het heersende bestel een drievuldig tegenoffensief op gang gekomen.
Mediaoffensief. Vooreest moet er op gewezen worden dat de pers nog steeds de neiging vertoont om de Seattle-actievoerders halsstarrig af te schilderen als ‘globofoob’, ‘technofoob’, ‘irrationeel’, ‘onwetend’ en ‘gewelddadig’. Deze simplistische wit-zwart voorstelling doet de realiteit oneer aan. Daarnaast maakt de grote meerderheid van de media zich al te vaak schuldig aan een eendimensionale voorstelling van de feiten. Zo focussen zij de aandacht bijna uitsluitend op het geweld, eerder dan te wijzen op de veelheid aan ideeën en voorstellen die uit deze beweging geboren worden. Een blik op de berichtgeving over de G8-top vanwege de internationale kwaliteitspers spreekt boekdelen. Op 20 juli, de dag dat Carlo Guiliani werd neergeschoten, namen 70.000 activisten deel aan een totaal van negen afzonderlijke demonstraties. Zeven van die negen marsen, die de grote meerderheid aan betogers incorporeerden, schitterden vanwege hun pacifistisch, creatief en humoristisch karakter: samba-orkestjes brachten mensen aan het dansen; het levend theater gaf blijk van het kafkaiaanse gehalte van onze westerse maatschappij; José Bové defileerde met een koe voor de oproerpolitie; een oude Italiaanse man deelde poëzie uit aan de tot tanden gewapende carabinieri; etc. Helaas werden deze originele scènes de krantenlezer of nieuwskijker ontzegd. In de plaats daarvan werden zij met beelden van het geweld van het zgn. ‘zwarte blok’ bekogeld. Een identiek verhaal kan verteld worden over de massademonstratie van 21 juli toen minstens 200.000 mensen vreedzaam door de straten van Genua opstapten. Deze gewichtige gebeurtenis werd immers onmiddellijk naar de voetnoten der geschiedenis verwezen, aangezien de journalisten van de internationale pers zich opnieuw als aasgieren op de blinde agressie van het ‘zwarte blok’ stortten. Zo wijdde de Italiaanse kwaliteitskrant La Reppublica (22 juli) 16 pagina’s aan de G8-top, publiceerde daarbij 34 grote foto’s van gewelddaden maar vertikte het om ook maar één beeld van de geweldloze massabetoging te tonen. Een analyse van andere internationale kranten leverde een identieke slotsom op. De ondertussen alom gekende sensatiezucht van de mainstream media is geen afdoende verklaring voor deze feiten. Men moet zich eerder afvragen wie de controle heeft over de belangrijkste mediakanalen en welke belangen mediamagnaten zoals Berlusconi en co te verdedigen hebben.
Politieoffensief. Daarenboven is het zonneklaar dat de politie een zeer dubbelzinnige rol speelt in het geweld van een kleine minderheid van de manifestanten. Hoewel geruchten i.v.m. politiemanipulatie reeds de ronde deden in Göteborg, werd dit pas écht duidelijk in Genua, waar alle aanwezigen konden vaststellen hoe de politie ostentatief de andere kant opkeek toen leden van het ‘zwarte blok’ willekeurige vernielingen aanbrachten. Er is overtuigend bewijsmateriaal voorhanden dat aantoont dat demonstranten, uitgedost in de typische zwarte gevechtskledij, vlakbij bepaalde protestmarsen uit politiewagens stapten. Met andere woorden: wie behoorde tot dat ‘zwarte blok’? Uit talrijke gesprekken met de meest diverse activisten konden wij afleiden dat, naast sommige ‘anarchisten’ die uit waren/zijn op gecoördineerde symbolische directe acties tegen multinationaal privé-eigendom, dit ‘zwarte blok’ aanzienlijke hoeveelheden ordinaire voetbalhooligans, neonazi’s en politie-infiltranten aantrekt. De Italiaanse politie was bovendien op de hoogte van documenten waarin zwart op wit werd aangetoond dat neonazi’s het ‘zwarte blok’ zouden infiltreren om de ‘linkerzijde in een slecht daglicht te stellen’. De politie liet echter begaan. Het ‘zwarte blok’ vormt immers een uitstekend excuus om ongewoon hard op te treden tegen de (veel gevaarlijkere) oprechte activisten. Het is daarom ook niet verwonderlijk dat de oproerpolitie op zaterdagnacht (22 juli), onder het belachelijke voorwendsel van op zoek te zijn naar ‘zwarte blokkers’ waarvan iedereen wist dat zij enkele kilometers verder kampeerden, een brutale razzia hield in de school waarin de geweldloze mensen van het Indymedia Center en het overkoepelende Genova Social Forum overnachtten. Zo’n 200 gemaskerde carabinieri bestormden het gebouw, vernietigden de computers en ranselden in het wilde weg alle aanwezigen af. Van de aanwezigen werden er 51 gewond en 31 onder hen moesten onder politiebewaking naar het ziekenhuis worden afgevoerd. Sommige arrestanten werden door de carabinieri gedwongen om fascistische leuzen te scanderen. Dit was nochtans niet Chili, wél ‘democratisch’ Italië. Amnesty International onderzoekt de zaak. Ondertussen is er binnen de Seattle-beweging, in het kader van de massale politie- en mediamanipulatie van de directe acties van het ‘zwarte blok’, een hevig debat uitgebroken over de (on)zin van offensief geweld.⁵
Ideologisch offensief. Een derde mondiaal tegenoffensief is van ideologische aard en is afkomstig vanuit rechts-liberale hoek. Sinds de val van de muur konden de neoliberale pleitbezorgers van de ‘marktgebaseerde democratie’ tien jaar lang met volle teugen genieten van het ‘einde van de geschiedenis’. Ondertussen is er stront aan de knikker gekomen en wordt de neoliberale theologie en haar heilige drievuldigheid (liberaliseren, privatiseren en dereguleren) zowel van binnenin (bv. George Soros⁶, Wereldbankrapporten, etc.) als van buiten uit bestreden. Tijd dus voor een Orwelliaans tegenoffensief. Kernachtig uitgedrukt komt het hierop neer: ‘er is geen verband tussen de welvaart van de rijke landen en de armoede van de arme landen⁷.’ ‘Globalisering is goed voor de armen. Globalisering verhoogt de welvaart⁸.’ ‘De demonstranten van de antiglobaliseringsbeweging zijn conservatief. Zij strijden niet voor de verbetering van de situatie van de armen maar zijn objectief de vijanden van de armen. Het feit dat er nog veel armoede bestaat, is te wijten aan een gebrek aan liberalisering en privatisering. Een te ver doorgedreven globalisering kan negatieve gevolgen hebben, maar welk systeem heeft alleen maar voordelen?⁹ Politici moeten beter communiceren (sic) zodat de globalisering een ruimer maatschappelijk draagvlak verkrijgt.’ Dat laatste mechanisme is precies wat Noam Chomsky manufacturing consent noemt, het sluipende proces van ideologische indoctrinatie. Daarnaast wordt er alles in het werk gesteld om de ‘antiglobalisten’ voor rotte vis uit te schelden. Bedenk daarbij dat de neoliberale hogepriesters de Seattle-beweging van haar noch pluim kennen en zich uitsluitend baseren op enkele selectieve mediabeelden. Het is tevens frappant dat zij de voorgestelde alternatieven van die mensen steevast catalogeren als ‘schadelijk, onhaalbaar, theoretisch en naïef’, aldus de heer Eyskens.⁷ Het beruchte TINA-postulaat (there is no alternative) wordt opnieuw uit de trukendoos gehaald.
Nochtans hebben de neoliberale analyses uitsluitend oog voor macro-economische factoren zoals het BNP of het groeicijfer van de economie. Blijkbaar beseffen zij niet dat een hoog BNP of groeicijfer op geen enkele manier garanties biedt voor de rechtvaardige verdeling van de gecreëerde rijkdom. Daarom dat andere indicatoren zoals bv. de Human Development Index (die ook andere standaarden zoals kindersterfte, ongeletterdheid, gender empowerment, etc. incorporeert) of de Index of Sustainable Economic Welfare een veel beter beeld geven van de verdeling van de welvaart, het welzijn van een gemeenschap en de haar omringende ecosystemen. Bovendien toonde een recent rapport aan dat de geglobaliseerde economieën (1980-2000) zelfs minder snel groeiden dan de Keynesiaanse ‘protectionistische’ systemen tijdens de periode 1945-1973.¹⁰

Tegen de neoliberale globalisering…

Het neoliberalisme is niet geïnteresseerd in het creëren van de marktcondities die volgens de (klassieke) liberale markttheorie (van Adam Smith en co) zouden resulteren in de optimalisatie van het algemeen belang. Het heeft helemaal niets te maken met het algemeen belang en evenmin met een ‘vrije’ markt. De ‘onzichtbare hand’ van Smith is in de realiteit van het neoliberalisme inderdaad... onzichtbaar. Dit sociaaleconomisch darwinisme verdedigt en institutionaliseert het recht van de economisch sterken om hun wil op te dringen (unilateraal protectionisme), ten einde hun onmiddellijke belangen veilig te stellen, zonder publiekelijk verantwoordelijk te worden gesteld voor de consequenties van hun daden.¹¹ Het verschaft macht aan instellingen die blind zijn voor kwesties zoals billijkheid en ecologische duurzaamheid, alle groenwas- en pr-pogingen ten spijt.
Voor de have-nots op deze aarde staat het neoliberalisme synoniem voor de herleiding tot koopwaar van alle aspecten van het leven (water, genen, atmosfeer, gezondheidszorg, cultuur, grond, etc.), de houdgreep van de bedrijfswereld en de financiële belangengroepen (‘alle macht aan de markt!’) en de uitholling van de democratie. Op de keper beschouwd is de democratie immers het voornaamste slachtoffer van de globalisering, aangezien de kloof tussen de imperiale centra waar de echte beslissingen genomen worden (bv. multinationale ondernemingen, private pensioen- en hefboomfondsen, banken, supranationale instellingen zoals WHO, IMF, WB, G7/8, enz.) en de mensen die de gevolgen van die beslissingen lijdzaam moeten ondergaan, steeds toeneemt. Democratie wordt herleid tot een karikatuur.
Deze vorm van globalisering leidt tot een tweevoudige sociaal-economische dualisering, d.i. zowel tussen het rijke Noorden en het arme Zuiden als in het Noorden zelf. De wereld begint zich meer en meer om te vormen naar het archipelmodel: steeds meer eilandjes van armen en uitgeslotenen in het Noorden en kleinere eilanden vol rijken in het Zuiden. Zo is de levensverwachting in de voormalige Sovjet-Unie met tien jaar gedaald vergeleken met de situatie nét voor de implosie van het ‘communisme’.
Daarnaast leidt globalisering tot een uniformisering van de cultuur (met kleine c) waarbij een sociaal en ecologisch onhoudbare levenswijze wordt gepromoot. Een treffend voorbeeld daarbij is de energiebehoefte van de doorsnee westerse productie - consumptie - levenswijze die onmogelijk kan veralgemeend worden naar de totale wereldbevolking, gezien het beperkte ecologische draagvlak van de aarde.¹² Het is de ultieme betrachting van het neoliberaal systeem om ‘burgers’ te transformeren tot gedepolitiseerde, apathische en cynische consumenten. Het Imperium verkiest, indien mogelijk, de zeemzoete conditionering van Aldous Huxley’s Brave New World boven de openlijke repressie van George Orwell’s 1984 en Big Brother. In tijden van crisis (bv. Genua) schakelt het Imperium over op een dodelijke combinatie van beide totalitaire controlemethodes.

…voor een alternatieve globalisering

Het is evident dat de Seattle-actievoerders een afkeer vertonen voor zowel de huidige top-downglobalisering als voor een reactionaire nationale terugplooi (zoals door sommige publicisten wordt geïnsinueerd). De tegenmacht die langzaamaan in de schoot van de Seattle-beweging wordt geboren, ijvert daarentegen voor een alternatieve bottom-upglobalisering die het neoliberale Imperium betwist.
Het besef groeit dat die tegenmacht niet alleen op het institutionele macroniveau (mondiaal burgerschap) maar eveneens op het microniveau (op het werk, in de vrije tijd, in het huisgezin, in de woonwijk, etc.) tot stand moet komen. Het is pas door de concrete situatie te veranderen, op elk vlak, en door ook daar die tegenmacht te construeren, dat de neoliberale globalisering effectief kan bestreden worden.¹³ Alleen op die manier kan vanonder uit voldoende druk uitgeoefend worden om het antineoliberale verzet politiek te laten vertalen in beleidsmaatregelen en meer institutionele veranderingen. Wat betreft dit institutionele kader, kan men een onderscheid maken tussen kortetermijndoelstellingen (waarover in de Seattle-beweging grote eensgezindheid bestaat) en een meer fundamentele alternatieve langetermijnvisie (waarover veel minder eensgezindheid is).
De belangrijkste kortetermijneisen zijn genoegzaam bekend: invoering van een Tobin-taks op speculatieve transacties, afschaffing van de belastingsparadijzen, belasting op grote vermogens, eerlijke prijzen voor de grondstoffen uit het Zuiden, sociale en ecologische normen voor de producten van multinationals, drastische hervorming van de supranationale one-dollar-one-voteinstellingen zoals de WHO, het IMF en de Wereldbank, afschaffing van de externe derdewereldschuld, maatregelen ter bescherming van de biodiversiteit, stopzetting van dumpingpraktijken vanwege het Noorden, etc. Deze eisen zijn gerechtvaardigd. Niettemin zullen zij pas gerealiseerd worden indien er vanuit de basis genoeg kracht wordt ontwikkeld om op het politieke besluitvormingsproces door te wegen.
Tegelijkertijd, en in symbiose daarmee, is het van vitaal belang dat er op termijn een coherent alternatief voor de huidige (wan)orde naar voor kan geschoven worden. Het spreekt voor zich dat dit een complexe oefening is, aangezien er geen blauwdrukken bestaan voor de organisatie van die andere wereld. Het zal noodzakelijkerwijs een collectieve taak worden om duidelijk te maken welke wereld en welke alternatieve internationale relaties wenselijk zijn, wat een coöperatieve en eerlijke economie juist moet inhouden, wie de controle mag/moet bezitten over de productiemiddelen, welke principes van democratische beslissingsmacht moeten geconcretiseerd worden, hoe men in het algemeen moet omgaan met macht in haar meest diverse gedaantes, etc. Gezien het complexe, diffuse, contradictorische en gediversifieerde karakter van het huidige kapitalisme, kan die hoop op een andere wereld ook niet meer uitgedrukt worden in de termen van het traditionele socialisme.¹⁴ Nochtans worden er momenteel de meest diverse, elkaar niet noodzakelijk uitsluitende pistes voorgesteld die ons een stuk vooruit kunnen helpen: de ‘participatieve democratie’ van Porto Alegre, de ‘participatieve economie’ zoals uitgewerkt door Michael Albert¹⁵, het ‘altruïstisch protectionisme’ van Bernard Cassen¹⁶, het ‘mondiale contract’ van de Club van Lissabon, etc. Het komende (tweede) Mondiaal Sociaal Forum in Porto Alegre (Brazilië) wordt daarom wellicht een sleutelmoment om het antineoliberale (voor sommigen antikapitalistische) verzet een hogere fase binnen te loodsen.
Het verhaal gaat dat, toen Michelangelo zijn David-standbeeld wilde beeldhouwen, hij zich moest behelpen met een tweedehands stuk marmer vol gaten. Het feit dat hij erin slaagde om een dergelijke figuur te produceren, bewijst zijn immense kwaliteiten. De wereld die wij wensen te transformeren, is het resultaat van een bloedige geschiedenis en vertoont in zekere zin eveneens talrijke holten. Dat neemt niet weg dat we inventief moeten zijn om te werken aan een nieuwe, andere, betere en humanere wereld.¹⁷

Noten
1. Jones P.T. e.a., ‘Anti-globalisering staat juist niet voor geweld’, De Standaard, 31/7/2001
2. Hardt M., Negri A., Empire, Harvard University Press, 2000.
3. Volgens Hardt en Negri vloeit de overgang naar het Imperium voort uit de deemstering van de moderne soevereiniteit. In tegenstelling tot het imperialisme vestigt het Imperium geen territoriaal machtscentrum en baseert het zich niet op vastgelegde plaatsen en grenzen. Het is een gedecentraliseerd regeringsapparaat, dat geleidelijk de ruimte van de hele wereld integreert binnen haar open grenzen.
4. Er is nood aan een ‘wereld waarin ruimte is voor vele werelden’, met ‘één neen, maar vele ja’s’ zoals Subcomandante Marcos het verwoordt. Zie ook Abicht L., Marxisme in een postmoderne tijd, Kering (CVS).
5. Het is evident dat het onzinnig is om het Imperium op haar sterkste punt (d.i. haar repressie-eigenschappen) te bestrijden. Het blind aanvallen van de politie met de enige bedoeling lichamelijke schade toe te brengen, is simpelweg onzinnig. De acties van het ‘zwarte blok’ brengen immers de andere activisten in gevaar. Daarom moeten strategieën worden uitgebouwd die een steeds groter aantal mensen kunnen inspireren om mee deel te nemen aan niet-gewelddadige, doch overtuigende creatieve directe acties. Voor discussies i.v.m. de verschillende visies op geweld, zie www.zmag.org of www.indymedia.be/.
6. Zo stelde beursgoeroe George Soros recent: ‘De hoofdvijand van de ‘vrije wereld’ is niet langer de dreiging van het communisme, maar van het kapitalisme.’, in Soros G., De crisis van het mondiale kapitalisme, Contact Amsterdam, Antwerpen, 1998.
7. Eyskens M., ‘Globalisering: de ideologie’, De Standaard, 1/8/2001.
8. De Clercq K. e.a., ‘Niet globaliseren, maar lokaliseren’, De Standaard, 2/8/2001.
9. De Clercq W., ‘Van antiglobalisten kun je leren’, De Standaard, 31/72001.
10. The emperor has no growth, Centre for Economy and policy research (www.cepr.net)
11. Zie bv. Cassen B., ‘Fallacieuse théorie du libre-échange’, Le Monde Diplomatique, november 1999; Cassen B., ‘Irréversible, la mondialisation?’, Le Monde Diplomatique, april 2001; Halimi S., ‘Eternelle récuperation de la contestation’, Le Monde Diplomatique, april 2001; Passet R., L’Illusion néolibérale, Fayard, Paris, 2000; Toussaint E., Your money or your life, Pluto Press, London, 1999; Bourdieu P., ‘The essence of neoliberalism’, Le Monde Diplomatique, december 1998.
12. Het WWF berekende in haar ‘Living Planet Report 2000’ dat een ‘doorsnee’ Noord-Amerikaan en een West-Europeaan resp. 19 en 9 ton koolstofdioxide per jaar uitstoten (d.i. rechtstreeks + onrechtstreeks), tegenover 2 ton koolstofdioxide vanwege een inwoner uit een niet-OESO land. De duurzame opnamecapaciteit van de aarde bedraagt echter minder dan 3 ton koolstofdioxide per persoon en per jaar, berekend op een wereldbevolking van 6 miljard mensen. Zie Jones P.T en Naessens B., ‘Kafka in Den Haag’, De Standaard, 13/11/2000. Analoge problemen gelden voor de waterconsumptie. Vanuit de kennis van het ecologische draagvlak kan men stellen dat de westerse levenswijze niet veralgemeend kan worden naar de totale wereldbevolking.
13. Zie Benasayag M., Scavino D., ‘Pour une nouvelle radicalité’, La Découverte, 1997 en Klein N., ‘Reclaiming the commons’, New Left Review, nr. 9, mei-juni, 2001. Met dank aan de inbreng van Johny Lenaerts, die momenteel een brochure voorbereidt i.v.m. de EU-top en o.a. deze problematiek bespreekt.
14. Ramonet I, Globalisering en chaos, Houtekiet, Antwerpen, 1997.
15. Participatieve economie (parecon) verwijst naar een nieuwe alternatieve visie op de organisatie van de economie, die niet te herleiden valt tot de klassieke marxistische recepten. Zie www.zmag.org en Albert M., Moving forward, program for a participatory economy, AK Press, 2001.
16. Deze vorm van ‘protectionisme’ moet zowel de westerse sociale modellen als de belangen van de arbeiders van het Zuiden verdedigen. Zie Cassen B., ‘Inventer ensemble un ‘protectionisme’ altruiste’, Le Monde Diplomatique, februari 2000.
17. Subcomandante Marcos, ‘Do not forget ideas are also weapons’, Le Monde Diplomatique, oktober 2000.

Samenleving & Politiek, Jaargang 8, 2001, nr. 7 (september), pagina 3 tot 9

• Noord-Zuidverhouding
• antiglobalisme
• andersglobalisme