Culpabilisering

Elke partij zal in 2014 van haar corebusiness de inzet van de verkiezingen proberen te maken, maar dé politieke discussie moet die zijn over de betaalbaarheid van onze sociale zekerheid in tijden dat er minder geld beschikbaar is. En meer bepaald waar dan de individuele verantwoordelijkheid eindigt en die van de overheid begint. Rechts-conservatieve partijen zetten sterk in op het objectiveren van kosten van publieke diensten en op het feit dat sommigen meer in de sociale zekerheid steken dan ze eruit halen. We zien in haar socio-economische plannen die de N-VA deze week bekendmaakte in welke richting dit gaat.

Het onderzoek van Mark Elchardus bevestigt de maatschappelijke trend die we al langer vermoedden. Zorgbehoevende burgers worden steeds meer als dader afgeschilderd. Toch is het een illusie te denken dat iedereen zijn leven zelf vrij bepaalt. Want sociale kwetsbaarheid is het resultaat van een leven vol ongelijkheden, gaande van een minder gezonde woning tijdens de kinderjaren over minder gezonde voeding, ongezonder werk tot minder beweging, hogere consumptie van vet, alcohol en tabak. Overigens, zelfs al ben je in staat verantwoordelijkheid op te nemen voor jouw keuzes, geloven we dan echt dat alles - werk, leven, gezondheid - een kwestie van eigen keuze is?

Klimaat van afgunst

In de allereerste Samenleving en politiek (Sampol, januari 1994) schrijft wijlen filosoof en toenmalig hoofdredacteur van het blad Koen Raes: ‘Zal het groeiend schaarstebewustzijn ook leiden tot dalende solidariteit vanuit de idee dat wat de één krijgt per definitie van een ander wordt weggenomen?’ Bijna twintig jaar later moeten we helaas vaststellen dat het klimaat van afgunst en ‘het elk voor zich’ nog is verslechterd. Uit de recente VRIND-enquête blijkt dat de Vlaming burgerschap verbindt met het naleven van de wetten en braaf zijn belastingbrief invullen. Voor een ander zorgen, naastenliefde, maatschappelijk engagement wordt al minder als burgerschap gezien. Het is het droeve beeld van de Vlaamse grondstroom waarover Bart De Wever het altijd heeft.

Het solidariteitspessimisme viert hoogtij. Men is bang dat dat er niet genoeg zal zijn voor zichzelf, dat men het systeem moet beschermen tegen verkeerde benutting om het in stand te kunnen houden en er zelf van te kunnen genieten. Ook leeft de idee dat sommige mensen die solidariteit niet verdienen. Door hen die te onthouden kan hun gedrag misschien gecorrigeerd worden, en sowieso hebben ze er door hun eigen keuzes eigenlijk geen recht op. Ze moeten de gevolgen van hun gedrag ondervinden. De N-VA plugt slim in op die angst.

Aanpassen, niet afbreken

Uit een recente CM-studie (‘Stand van zaken na 50 jaar ziekteverzekering’) blijkt een grote ongelijkheid in de gezondheidszorg: mensen in armoede gaan maar de helft zo vaak naar de huisarts of naar de tandarts voor een preventieve controle; ze gaan vaker naar spoeddiensten. Dat in onze veel geprezen verzorgingsstaat het niveau van armoede zo hoog ligt, is een ietwat pijnlijke vaststelling. Zeker als je weet dat christendemocraten en socialisten (met uitzondering van een aantal legislaturen) al tientallen jaren de regeringen vormen en als je ziet hoe groot het deel is van het bnp dat we gemeenschappelijk besteden.

De Socmut-enquête van Mark Elchardus is voor hen een wake-up call. Verdedigers van de verzorgingsstaat zullen haar niet alleen, in woord en daad, moeten blijven beschermen, maar haar ook opnieuw uitvinden om rechtse aanvallen af te slaan. Want het werk is nooit af. De verzorgingsstaat is geen statisch object. De verzorgingsstaat van 2000 is niet die van 2010, laat staan die van 2020. Om de bereidheid tot solidariteit in stand te houden, moet men er constant aan sleutelen, de efficiëntie van overheidsinterventies verbeteren, misbruiken aanpakken, nieuwe vormen van transfers in het leven roepen en anderen afschaffen in functie van nieuwe noden.

Breed en transparant

Ook al stuurt het buikgevoel ons soms de andere kant uit, we zijn er allen bij gebaat dat de sociale zekerheid zo collectief mogelijk georganiseerd blijft. Zodat de gezonde burger met een goed inkomen inderdaad blijft betalen voor de kosten van landgenoten met een minder gevulde portemonnee en een ongezondere levensstijl. Maar zodat ook de handarbeider betaalt voor de universitaire opleiding van de zoon van de buurman, de 4x4-bestuurder voor de valpartij van de bakfietsende stedeling en de secretaresse voor de hart- en vaatziekte van een dolgedraaide CEO. Het universele karakter van onze verzorgingsstaat is de basis van ons beschermingssysteem. Het solidariteitsgevoel zal verder wegebben als de verzorgingsstaat op een steeds smallere basis rust.

Om de legitimiteit van onze sociale zekerheid te behouden, en wie weet opnieuw te versterken, is het tevens essentieel ze transparanter te maken. Duidelijker maken waarvoor we met zijn allen belastingen betalen, moet een politieke topprioriteit zijn. Mensen beseffen niet meer hoezeer hun lot - ondanks de ogenschijnlijke individualisering - met dat van een ander verbonden is. Met ‘het geval Viktor’ een aantal maanden terug zagen we wat transparantie kan doen voor het draagvlak van de sociale zekerheid. Als de anonieme zieke een gezicht krijgt wordt ons beschermingssysteem plots als veel deugdelijker ervaren. Ook uit het onderzoek van Mark Elchardus blijkt dat de bestraffingsneiging drastisch afneemt als het gaat om de eigen partner of kinderen.

Kiezen in 2014

Hoe de campagne zich nu ook zal ontvouwen, de politieke keuze zal er een zijn tussen partijen die pleiten voor een universalistische verzorgingsstaat en partijen die kiezen voor een vorm van individualisering van onze sociale zekerheid. Het debat over een brede of smalle invulling van het sociale takenpakket van de overheid is geopend. Het is de kiezer die in 2014 moet uitmaken met wie en in welke mate ze inzake gezondheidszorg, maar ook inzake sociale zekerheid, werkloosheid en armoede nog solidair wil zijn.