Een samenleving die zichzelf als immigratiesamenleving erkent, stelt zich daar ook structureel op in. Dat betekent dat alle maatschappelijke sectoren rekening moeten houden met de gevolgen van immigratie. Eén daarvan is zonder meer diversiteit - sommigen spreken nu zelfs graag over superdiversiteit. In het onderwijs betekent dit alvast twee zaken. Diversiteit mag geen factor worden die structureel de kansen van bepaalde leerlingen(groepen) fnuikt. Het onderwijs heeft als taak om ondanks en met die diversiteit gelijke kansen te garanderen voor iedereen. Ten tweede kan het onderwijs in een immigratiesamenleving best ook ingezet worden om het samenleven te versterken. ‘Samenleven in diversiteit’ is immers meer een werkwoord dan een hiphiphoera begrip - laat ons daar niet naïef progressief over doen. Laten we van diversiteit alvast een schoolvak maken.
ONDERWIJS SCHIET TEKORT
Recente cijfers zijn licht alarmerend. Uit de Vlaamse Migratie en Integratiemonitor 2013 blijkt dat 45% niet in een buurt met vreemdelingen wil wonen en dat 40% de islam als een bedreiging ervaart. Na 50 jaar immigratie zegt meer dan de helft van de ondervraagden nooit contact te hebben met mensen met een migratieachtergrond. Ook omgekeerd bestaat er binnen bepaalde migrantengemeenschappen een tendens om op zichzelf terug te plooien. Uit vergelijkend onderzoek blijkt bovendien dat Vlaamse scholieren het niet goed doen op vlak van democratische burgerschap en in de steden is er een verontrustende graad van onverdraagzaamheid ten aanzien van holebi’s en religieuze minderheden. In Gent en Antwerpen zou een derde van de Vlaamse jongeren eraan twijfelen of het wel goed is dat moslims het recht hebben om hun geloof hier te belijden. Van de moslimjongeren keurt dan weer de helft het homohuwelijk af, een kwart vindt geweld tegen homo’s gerechtvaardigd en antisemitisme blijkt wijdverspreid. Mark Elchardus, die het onderzoek leidde, waarschuwt dat de gezellige multiculturele smeltkroes ‘romantisch gezwets’ is. Samenleven in diversiteit vergt inspanning en inlevingsvermogen van zowel de (voormalige) meerderheid als van de minderheden. Samenleven in diversiteit gaat niet vanzelf en alle relevante maatschappelijk actoren moeten hier hun verantwoordelijkheid opnemen.
Het is dan ook merkwaardig dat er in de huidige discussie over de hervorming nauwelijks aandacht wordt besteed aan de vraag hoe het onderwijs haar taak om het samenleven te ondersteunen, beter zou kunnen vervullen dan ze vandaag (al) doet. Tot op vandaag is ons onderwijs voor die leerinhouden afhankelijk van de vakoverschrijdende eindtermen (maar daar geldt geen resultaatsverbintenis) en de levensbeschouwelijke vakken (maar daarover hebben we geen controle). Met een beetje pech wordt iemand 18 jaar zonder een degelijke vorming met betrekking tot levensbeschouwing, ethiek en burgerschap. Het onderwijs is hier nalatig, zowel met het oog op de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen als in het licht van de ondersteunende rol die het onderwijs heeft te spelen betreffende het harmonieus samenleven van mensen met verschillende levensbeschouwelijke achtergronden. Een immigratiesamenleving is het aan zichzelf verplicht om het samenleven explicieter en centraler in het onderwijs te verankeren.
Ons onderwijs is op dit moment ook te weinig bij machte om de religieuze radicalisering en polarisering een halt toe te roepen. Sommige seculier denkende leerkrachten in islamconcentratiescholen zijn bang om nog hun mening te verkondigen inzake geloof of (homo)seksualiteit. Want onmiddellijk krijgt men het label ‘haram’ (onrein) naar het hoofd geslingerd. En wie toch tegen de haren van Allah durft te strijken, krijgt het signaal van bovenaf dat hij/zij beter zwijgt - voor de goede vrede. Dit is capitulatie.
MEER ‘LEF’ IN HET ONDERWIJS
Laat ons van de nood een deugd maken en omgaan met diversiteit, wederkerigheid, kennis van de ander en de uitgangspunten van de democratische rechtsstaat centraler zetten in het onderwijs. Er is geen enkele reden om onze voorlopig beste kennis over fysica, biologie en aardrijkskunde wel, maar die over levensbeschouwing, ethiek, samenleven en democratie niet via het regulier curriculum mee te geven. Het onderwijs moet op dat punt zowel een theoretische als een praktische leerschool zijn.
In dat verband pleit ik ervoor om van burgerschapseducatie, levensbeschouwelijke geletterdheid, ethiek en interculturele vaardigheden eindtermen te maken die alle scholen voor alle leerlingen moeten garanderen. Concreet stel ik voor na te denken over de invoering van LEF, een onafhankelijk, verplicht en algemeen vormend vak over Levensbeschouwing, Ethiek & burgerschap en Filosofie in alle jaren en netten van het leerplichtonderwijs. LEF heeft als doel om het tekort aan levensbeschouwelijke, en dus cultureel-maatschappelijke, geletterdheid bij jongeren weg te werken en om het hiaat inzake burgerschapseducatie, morele vorming, oefening in inleving en wederkerigheid, filosofie en filosoferen in het onderwijs in Vlaanderen op te vullen. LEF is geen levensbeschouwelijk, maar een regulier vak met evaluaties en examens op basis van eindtermen die door de overheid geformuleerd en gecontroleerd kunnen worden.
Omdat de leerinhoud van LEF tegemoetkomt aan de algemene plicht van het onderwijs om jongeren degelijk te informeren, kritisch-reflectief te vormen en genuanceerd met onderwerpen te leren omgaan, kunnen leerlingen geen vrijstelling krijgen. LEF druist niet in tegen de godsdienstvrijheid, wel integendeel. Kennis over levensbeschouwingen en jongeren ethisch en kritisch-filosofisch leren denken, zijn de noodzakelijke voorwaarden om de vrijheid van geweten van jongeren te garanderen. Het onderwijs kan natuurlijk niet zomaar alle problemen inzake het samenleven oplossen, maar dat is geen argument om niets te doen. Als we het erover eens zijn dat persoonsvorming en leren samenleven belangrijke kerntaken van onderwijs zijn, dan heeft LEF daarin een plaats.
Of en op welke manier het officieel onderwijs naast LEF ook de bestaande, geëngageerde levensbeschouwelijke vakken nog moet aanbieden, verdient een debat. Gezien de godsdienstvrijheid kunnen ze alvast hoogstens facultatief aangeboden worden, voor de ouders en leerlingen die dat wensen. Als we de Belgische kerk-staat verhouding respecteren behoudt ook het vrij onderwijs de vrijheid om, indien ze dat wensen, naast LEF een confessioneel vak in het curriculum op te nemen.
YES WE CAN
Het argument dat een regulier vak LEF niet mogelijk is, is vals. In Frankrijk is er ervaring met het lesgeven over burgerschap en over les faits religieux, en in de Scandinavische landen en Engeland is er meer dan 40 jaar positieve ervaring met respectievelijk niet-confessioneel en multifaith religious education. Ook in Nederland bestaan interessante handboeken over levensbeschouwingen - vaak ook in combinatie met ethiek, burgerschapseducatie en filosofie.
Interessant is ook wat in Québec is gebeurd. In 2008 werden de vakken katholieke en protestantse godsdienst en moraal er vervangen door een algemeen plichtvak: ECR - Éthique et Culture Religieuse. De politieke beslissing dateert van 2005 en is gebaseerd op en voorafgegaan door een rapport van wijzen, het zogenaamde rapport Proulx: Laïcité et religions. Perspective nouvelle pour l’école québécoise (1999) waarin in opdracht van de politiek gereflecteerd wordt over toekomstscenario’s voor de plaats van levensbeschouwing in het onderwijs van Québec.
In hoeverre ECR een voorbeeld kan zijn voor Vlaanderen zou grondiger onderzocht moeten worden, maar er zijn alvast analoge elementen die de aandacht trekken. Ook Canada is een federaal land, Québec heeft autonome bevoegdheid over onderwijs en er is een grondwetswijziging (1997) nodig geweest om ECR te kunnen invoeren. Ook in Québec is de secularisering en de levensbeschouwelijke diversiteit de maatschappelijke achtergrond die de reflectie over levensbeschouwing en onderwijs op de agenda heeft gezet. De inzet van het debat is ‘le savoir vivre ensemble’. Aan ECR is zowel politiek als maatschappelijk een goed gedocumenteerd debat voorafgegaan en de argumenten pro en contra zijn gelijklopend met de argumenten die hier in Vlaanderen pro en contra LEF te horen zijn. Het is ook interessant om te zien dat er nu voor ECR aparte programma’s zijn in de lerarenopleidingen, maar dat de leerkrachten van de vroegere levensbeschouwelijke vakken die dat wensten zich hebben bijgeschoold en nu probleemloos ECR geven. Katholieke scholen bieden naast ECR vaak ook nog een vak rooms-katholieke godsdienst aan. Er is grondig nagedacht over hoe de leerkracht in de klas moet functioneren. De lerarenopleiding besteedt veel aandacht aan hoe ‘la posture professionnelle’ en ‘l’impartialité professionnelle’ concreet ingevuld kunnen worden. Er is ondertussen ook interessante rechtspraak tot in het hooggerechtshof. Een katholieke school die geen ECR wilde aanbieden omdat het vak rooms-katholieke godsdienst die inhoud al zou dekken, werd terechtgewezen. En katholieke ouders die hun kinderen vrijgesteld wilden zien van ECR omdat het tegen hun godsdienstvrijheid zou ingaan, werden in het ongelijk gesteld.
De ervaring in Québec leert dat wat ik voorstel niet alleen wenselijk, maar ook mogelijk is. Gezien de maatschappelijke realiteit zouden de volgende ministers van onderwijs in België er dan ook goed aan doen zich hierover te informeren. Analoog aan de evolutie in Québec zou er een realistisch stappenplan moeten komen om LEF in de komende jaren te implementeren. Benieuwd of de volgende Vlaamse regering daartoe het lef zal hebben.
Patrick Loobuyck
(UA/UGent), redactielid Sampol en auteur van het pas verschenen boek: Meer LEF in het
onderwijs. Levensbeschouwing, Ethiek en Filosofie voor iedereen (VUBPress, Brussel)
Literatuur
- De Groof, S., Elchardus, M., Franck, E. & Kavadias, D. (2009), International Civic and Citizenship Education Study (ICCS) – Vlaanderen in ICCS 2009, Vlaamse overheid, Brussel.
- Estivalèzes, M. & Lefebvre, S. (eds.) (2012), Le programme d’éthique et culture religieuse. De l’exigeante conciliation entre le soi, l’autre et le nous, Les Presses de l’Université Laval, Québec.
- Leroux, G. (2007), Éthique, culture religieuse, dialogue. Argument pour un programme, Fides, Québec.
- Loobuyck, P. (2014), Meer LEF in het onderwijs. Levensbeschouwing, Ethiek en Filosofie voor iedereen, VUBPress, Brussel.
- Raad van Europa (2008), White paper on intercultural dialogue: ‘Living together as equals with dignity’, Council of Europe Publishing, Straatsburg.
- Vettenburg, N., Elchardus, M., Put, J. & Pleysier, S. (eds.) (2013), Jong in Antwerpen en Gent. Bevindingen uit de JOP-monitor Antwerpen-Gent, Acco, Leuven.
- Vettenburg, N., Elchardus, M. & Put, J. (eds.) (2011), Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP-monitor Brussel, Acco, Leuven.
- Willaime, J.P. (dir.) (2014), Le défi de l’enseignement des faits religieux à l’école: réponses européennes et québécoises, Riveneuve éditions, Paris.
50 jaar migratie - diversiteit - integratie
Samenleving & Politiek, Jaargang 21, 2014, nr. 3 (maart), pagina 5 tot 8
50 JAAR MIGRATIE
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.