Europa is een Unie zonder hoofdstad. In Zuid- en Oost-Europese hoofdsteden wordt Brussel als een scheldwoord uitgespuwd, in Berlijn aanvaardt men geen dictaat uit Brussel, voor Parijs telt enkel Straatsburg en zelfs in Antwerpen spreekt men over de eigen hoofdstad als 'droef einde'. Nochtans is Brussel, met zijn 19 gemeenten, een beetje de EU in het klein. Een mozaïek aan tegenstrijdige belangen. Brussel is, net als de EU, een grande dame maar met gescheurde netkousen. Geen fiere vrouw, zoals Parijs, waar men onmiddellijk op verliefd wordt. Eerder weerbarstig en complex, een stad die je leert geduldig te zijn en waar je dus niet zomaar van gaat houden.

Brussel is ook de setting van De hoofdstad (2017) van de Oostenrijkse schrijver Robert Menasse, de eerste romancier die zich aan de Europese Unie waagde. Daarin doet de Europese Commissie een verwoede poging om haar imago op te krikken via een verjaardagsfeest waarop liefst alle overlevenden van Auschwitz opdagen. De holocaust als bestaansreden van de EU. In het boek kapseist dit project volkomen. In de plaats van dat Auschwitz verbroedert, spelen de oude trauma's en nieuwe breuklijnen weer op.

Het is roman over grote gevoelens en miezerige bureaucratie. De liefde voor de Europese ambtenarij, zelfs met haar vele kleine kanten, spat ervan af. Daarmee gaat de auteur tegen de stroom in, want de bureaucratische moloch wordt veelal gewantrouwd, de Brusselse bemoeizucht verfoeid. Nochtans werkt de Europese bureaucratie efficiënter dan veel nationale bureaucratieën en presteert het Europees Parlement beter dan veel nationale parlementen. Maar de feiten lijken in deze niet van belang. Een parfum de crise omhult steevast het Europees project. 'Ons Europa', dat bekt niet.

Het boek leest als een trein, maar laat je achter met een gevoel van ontgoocheling. Het illustreert het onvermogen van de EU-landen om dichter bij elkaar te komen. Ook vandaag wegen de nationale belangen van de lidstaten steeds zwaarder door. Voorstellen van de Commissie vallen in de Raad op een koude steen of komen er meteen in de papierversnipperaar terecht. De spanning tussen het beginidee van de founding fathers van de Unie en de lidstaten die haar nu bestieren, belet vandaag een daadkrachtig Europees beleid.

Doorheen het boek spookt een mysterieus varken door de Brusselse straten. Symbool voor de Europese reglementitis. Iedereen in de Commissie is ergens wel met varkens bezig, van Landbouw tot Export. Waarheen met Europa? Varkens versus Auschwitz. Daarmee staat de kwestie helemaal op scherp. Europa is vandaag meer dan ooit het antwoord tegen de hernieuwde nationalistische opstoot. Want elk nationalisme leidt in zijn ultieme consequentie naar Auschwitz. Het is ooit gebeurd, en het kan opnieuw gebeuren.

Tiens. Auschwitz als Europese hoofdstad, zou dat geen goed idee zijn?

Samenleving & Politiek, Jaargang 26, 2019, nr. 4 (april), pagina 80