Vijftien jaar na zijn bejubelde In Europa, waarin hij de lezer meenam op een reis door de Europese geschiedenis van de 20e eeuw, is Geert Mak terug met de opvolger Grote verwachtingen.

Zoals de titel aangeeft, vertrekt Maks nieuwe boek vanuit de grote hoop waarmee Europa twintig jaar geleden de nieuwe eeuw instapte. De sfeer op het continent bij die wende was er een van ongebreideld optimisme. 'Het kan niet op', kopte De Telegraaf op oudejaarsdag 1999. Mak maakt er de titel van het eerste hoofdstuk van.

Het gevoel was toen dat het continent er beter aan toe was dan ooit en er leek geen reden om eraan te twijfelen dat het alleen maar nog beter zou worden. Het voornaamste waar feestvierders zich op de drempel van de 21e eeuw zorgen om maakten, was de millenniumbug, en dat bleek compleet overbodig.

In de tweede helft van de vorige eeuw was het continent er, via Europese integratie, in geslaagd om weer greep te krijgen op de geschiedenis in plaats van die lijdzaam te ondergaan. In de nieuwe eeuw was de verwachting dat Europa de wereldgeschiedenis ten goede zou kunnen sturen.

De 21e eeuw zou de eeuw van Europa worden, daar waren ook bekende historici, politicologen en economen als Tony Judt, Mark Leonard of Jeremy Rifkin van overtuigd. De Koude Oorlog was achter de rug en in de nieuwe wereld zou vooral 'soft power' van belang zijn. Daarover leek de Europese Unie overvloedig te beschikken.

De EU zag zichzelf als lichtend voorbeeld voor hoe eens vijandige naties verenigd kunnen worden, hoe waarden de bovenhand kunnen krijgen op eng eigenbelang, en hoe landen zo samen kunnen uitgroeien tot een welvarend en stabiel continent. De grote Europese markt zorgde er bovendien voor dat andere landen zich vrijwillig aanpasten aan Europese regels om toegang tot die markt te krijgen.

De nakende uitbreiding naar Centraal- en Oost-Europa reflecteerde die enorme aantrekkingskracht van de Europese Unie. Landen die zich nog maar net van onder de knoet van de Sovjet-Unie hadden bevrijd, wilden zo snel mogelijk toetreden. En doordat de EU op die manier een nog grotere markt werd, zou haar zachte macht alleen maar toenemen.

De invoering van de euro rondom de eeuwwisseling symboliseerde de Europese voorspoed nog het meest. De gemeenschappelijke munt zou voor nog meer welvaart en stabiliteit zorgen, en zou de economische macht van Europa in de wereld verder vergroten. Bovendien was de verwachting dat dit ervoor zou zorgen dat burgers zich meer met de EU zouden identificeren, nu ze een belangrijk symbool ervan dagelijks zouden gebruiken.

Vandaag blijkt dat optimisme overmoed te zijn geweest. Europa heeft zich bezondigd aan 'triomfalisme', een term die Mak vaak gebruikt. Daardoor worstelt het continent de voorbije jaren met een 'polycrisis', een combinatie van existentiële uitdagingen.

Er is de eurocrisis, de vluchtelingencrisis, de aanslagen, het conflict met Rusland, de crisis in het Midden-Oosten en democratisch verval in een aantal EU-lidstaten zelf. Mak toont dat geen van deze problemen uit de lucht kwamen vallen. Keuzes uit het verleden hebben telkens voor een voedingsbodem gezorgd waarop deze crisissen konden groeien. Geen enkele is vandaag definitief opgelost.

De schrijver vertelt op meeslepende wijze het verhaal van hoe het optimistische Europa van 1999 de voorbije twintig jaar van de ene in de andere crisis is gesukkeld. Het boek wisselt daarbij op zeer geslaagde wijze tussen drie perspectieven.

Mak neemt ons chronologisch mee langs de belangrijkste gebeurtenissen van de voorbije twee decennia. Soms neemt hij wat afstand van de feiten en geeft hij commentaar bij wat fout liep, vaak gebaseerd op academische inzichten (zoals in het uitstekende hoofdstuk 6 waarin het democratisch tekort van de EU wordt beschreven). Op andere momenten zoomt hij dan weer heel erg in om vanuit de ervaring van een bepaalde plek of een bepaald personage (we horen Aydin, Steven, Anna, Kostas en Efi, Umayya en Bart in aparte tussenhoofdstukken getuigen) de impact van geschiedenis te illustreren.

Het is die laatste vorm die we kennen van onder meer In Europa, en waarin Mak zo uitblinkt. Die aanpak is meer dan een geslaagde stijlvorm. Het toont ook zeer effectief hoe de geschiedenis zich voortbeweegt door de onophoudelijke interactie van abstracte processen op macroschaal met heel specifieke gebeurtenissen op microniveau.

De millenniumbug bleef uit, maar toch nam de nieuwe eeuw meteen een onverwachte wending. Er was plots een nieuwe leider in Rusland. Uit de chaotische jaren 1990 na de mislukte schoktherapie was Vladimir Poetin als voormalig medewerker van de geheime dienst opgeklommen tot opvolger als Russisch President van Boris Jeltsin, die op de laatste dag van 1999 was afgetreden. Poetin is vandaag nog steeds de onbetwiste leider van Rusland, met gekende gevolgen. Mak zoomt onder meer in op de consequenties hiervan voor het leven in Kirkenes, een dorp op de Noors-Russische grens.

Op 11 september 2001 werd de Europese droom van een wereld waarin ideologische rivaliteit en militaire macht van geen tel meer zijn, helemaal aan diggelen geslagen. In het hoofdstuk 'Angst' linkt de schrijver dit met de opkomst van het label 'moslim' in het maatschappelijke debat, de oorlog in Irak die de chaos creëerde waarin de terreurgroep IS later zou groeien, de aanslagen in Madrid (2004) en Londen (2005), de moord op Theo Van Gogh (2004), de rellen in de Parijse banlieues (2005), de moordpartij van Anders Breivik (2011) en de opkomst van Alt-Right, en uiteindelijk de aanslagengolf door IS in Europa die begon met de moord op medewerkers van het Franse satirische tijdschrift Charlie Hebdo (2015).

Op gelijkaardige wijze bespreekt Mak in verschillende hoofdstukken onder meer de grote Europese uitbreiding naar Centraal- en Oost-Europa van 2004, het verwerpen van de Europese Grondwet door Frankrijk en Nederland in 2005, de financiële crisis die begon met de val van Lehman Brothers in 2008 en die snel een eurocrisis zou worden, het (opnieuw) aan de macht komen van populistische regeringen in Hongarije (2010) en Polen (2015), de vluchtelingenopvangcrisis die in 2015 een hoogtepunt bereikte en de Brexit, waarvoor de Britten in 2016 in een referendum stemden.

Deze episodes worden in chronologische volgorde behandeld, maar telkens toont Mak hoe ze geworteld zijn in het verleden en hun schaduw vooruitwerpen naar de toekomst, en vooral ook hoe al deze crisissen samenhangen. Bij elk historisch kantelpunt lezen we hoe dit het leven van gewone mensen heeft beïnvloed.

Grote Verwachtingen lezen is ontnuchterend. Na de 'korte twintigste eeuw' – de turbulente periode tussen het begin van de Eerste Wereldoorlog en de val van de Berlijnse Muur – was de hoop dat de Europese geschiedenis in een rustigere bedding was beland. Dat is de voorbije twintig jaar allesbehalve het geval geweest.

Europa begon de 21e eeuw met grote verwachtingen over duurzame vrede en stijgende welvaart op een groter continent, dat op zachte manier de wereld zou leiden. Maar door op triomfalisme gestoelde overhaaste en ondoordachte beslissingen als de euro, Schengen en de grote uitbreidingsronde is het een periode van opeenvolgende en elkaar versterkende crisissen geworden.

De EU heeft vaak net op het laatste nippertje een echte val in het ravijn kunnen vermijden. Maar om dat te bereiken, heeft ze zich vaak niet van haar fraaiste kant laten zien, en dat komt met een prijs. De Griekse bevolking heeft zwaar moeten lijden om de euro te redden. Om de vluchtelingencrisis onder controle te brengen, wordt samengewerkt met misdadige regimes, terwijl hulp aan drenkelingen wordt gecriminaliseerd. Van Europa's soft power blijft zo weinig over.

De grote verwachtingen en hoop van het begin van de eeuw hebben plaats geruimd voor angst en nostalgie. De ideale voedingsbodem voor de terugkeer van nationalisme en demagogie, de spoken uit de vorige eeuw waarmee Europa hoopte te hebben afgerekend.

Het leidt Mak tot de conclusie dat er wellicht 'een grote crisis nodig is om het huidige systeem te laten omtuimelen, waardoor er hopelijk ruimte ontstaat voor de opbouw van een tweede kans-EU'. Over twintig jaar weten we meer.

Ferdi De Ville

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 2 (februari), pagina 69 tot 71