'Verloren Republiek. Hoe de Belgische republikeinen hun revolutie verloren', zou een alternatieve titel kunnen zijn voor het nieuwe boek van historica en oud-rector van de VUB Els Witte. In 2014 verscheen haar historische bestseller Verloren Koninkrijk. Het harde verzet van de Belgisch orangisten tegen de revolutie. Het vertelde de geschiedenis van de opkomst en neergang van de orangisten die tegen een onafhankelijk België waren en opnieuw bij Nederland wilden. Haar nieuwe boek, Belgische Republikeinen. Radicalen tussen twee revoluties 1830-1850, lijkt de vervollediging van een tweeluik over de ontstaansperiode van België. Het is ook de eerste maal dat een uitgebreide geschiedenis over de Belgische republikeinen verschijnt. Witte geeft een volledig overzicht van wie ze waren, hun idealen en hoe ze in 1830 de revolutie droegen. Maar ook hoe de republikeinen later het onderspit delfden in de nationale conventie tegen de monarchie. En de harde oppositie die ze voerden in het parlement tegen de regering en de koning. Maar na een mislukte poging tot revolutie en het gevecht bij Risquons-tout in 1848 nadert het einde voor de republikeinen. Hoewel het niet de narratieve stijl heeft van andere populaire geschiedkundige werken zoals Bart van Loo's De Bourgondiers (2019) en soms wat stroef leest, is Els Witte's nieuwe boek een aangename lectuur. Ze weet de aandacht van de lezer te houden en deze ook te verbazen met het opmerkelijk verhaal van de republikeinen. Ze schildert hen niet af als tragische helden maar als pragmatische idealisten die geweld niet vreesden en ook wel hun momenten van egoïsme en jaloezie hadden. Het mag ook gezegd dat met zijn 431 pagina's Belgische republikeinen goede coronalectuur is.

De republikeinen waren de radicalen van hun tijd. Het was in de eerste plaats een beweging van jongemannen (de vrouwenemancipatie lag nog in de toekomst) uit de opkomende middenklasse en concentreerde zich in de steden. Hun ideologie was een spectrum van linkse liberalen, Jakobijnen, katholieke democraten en protosocialisten. Wat hen verenigt, zijn de idealen van de Verlichting waarin gelijkheidsdenken, vrijheid en universele mensenrechten centraal staan. Voor de meer radicalen onder hen is de Franse Revolutie en republiek een voorbeeld. De ouderen binnen de beweging zijn meestal oudgedienden van het Franse regime. Verschillende republikeinen verbleven geregeld in Parijs. Hier waren ze welkom in revolutionaire kringen. Personages als Markies Lafayette, die in de Amerikaanse en de Franse Revolutie een belangrijke rol speelde, ondersteunde hen. De Engelse gezant noemt dan ook de Belgen 'les disciples de Lafayette'. En wanneer hij op zoek is naar een staatshoofd zal Alexandre Genabien, één van de hoofdrolspelers in Witte's boek, het presidentschap aan Lafayette aanbieden, maar die zal er niet op ingaan.

Wat in het boek goed wordt aangetoond, is dat de revolutie van 1830 geen plots gebeuren was. De republikeinen waren al lang bezig met hun verzet tegen Willem I. In de Verenigde Nederlanden werden ze altijd buiten de hoogste echelons van de macht gehouden. Dat had niet enkel te maken met hun gedachtegoed, maar ook met hun sociale positie. Voor de republikeinen was de revolutie niet enkel tegen Willem I, maar ook tegen de adel en de grootgrondbezitters die alle macht naar zich toe trokken. In 1830 organiseren de republikeinen dan ook protesten, richten korpsen op en trekken ten strijde.

Maar het lukt hun niet om de macht rond zich te consolideren. In het Voorlopig Bewind waren er wel republikeinen zoals Alexandre Genabien en Louis de Potter. Deze laatste is misschien nog de meest bekende van de radicalen. Hij had een pamflet tegen Willem I en zijn ministers geschreven waarop hij veroordeeld was. In 1830 zat de Potter in ballingschap in Parijs maar Genabien overtuigde hem naar België terug te keren. Maar bij zijn terugkomst leek hij te populair en ambitieus. Zelfs de radicalen vreesden dat hij de republiek ging uitroepen met zichzelf als president. Uiteindelijk zijn het de behoudsgezinde liberalen en katholieken die in het nationaal congres de macht kregen en aan de onderhandelingstafel in Londen zaten. Voor hen betekent de republiek de terreur van Robespierre en de koningsmoord. Onder de gematigde en pragmatische republikeinen is er ook twijfel of het wel opportuun was om de republiek uit te roepen. Men wist dat Engeland, Frankrijk en Pruisen geen republiek zou toelaten. De gematigden hebben een gekroonde republiek voor ogen waarin de macht van de koning beperkt wordt. De radicalen vormen dus een kleine groep tussen de liberale en katholieke blokken. Maar ze voeren een harde oppositie en weten via de publieke opinie hun stem door te drukken. Zo weten ze tot tweemaal te verijdelen dat de prins van Oranje het koningschap krijgt en wordt het huis van Nassau uitgesloten. Ze voeren strijd tegen de positie van de adel, de hoge cijns op het kiesrecht en pleiten voor de democratisering van het onderwijs. Ze zien zichzelf als beschermers van de revolutie en laten dit zo veel mogelijk weten aan de regering die ze als verraders beschouwen.

Al snel beseffen de republikeinen die tot de middenklasse behoren dat ze de steun van de arbeidersklasse nodig hebben. Ze richten hun aandacht op het ondersteunen van de opkomende arbeidersbewegingen. Verscheidene evolueren naar nieuwe ideologieën zoals het socialisme en communisme. Witte laat Karl Marx met zijn aanwezigheid in België hier een niet te onderschatten rol in spelen. In Vlaanderen komt er aandacht voor de positie van het Nederlands en worden er banden gelegd met de oude vijand, de orangisten. Maar ze kunnen geen electorale successen boeken en een bredere beweging opzetten. Hun successen in de jaren 1840 zijn dan ook minimaal. De regering weet via kleine maatregelen de wind uit hun zeilen te nemen. Een laatste poging tot een revolutie in 1848 wordt snel en efficiënt neergeslagen en is de doodsteek voor de republikeinen in de publieke opinie. In 1850 zijn de republikeinen van het toneel verdwenen. En worden vakkundig naar de kantlijnen van de geschiedenis geschreven door zowel de liberalen als katholieken.

De enige partijen in België die vandaag nog uitkomen voor een republiek zijn N-VA en Vlaams Belang. Maar hier is het onderdeel van hun separatistisch discours. En hoe meer N-VA zich in het centrum van de macht nestelt, hoe minder dit naar voor komt. En voor Vlaams Belang herinner ik mij een bizar gesprek tijdens mijn studentenjaren met een Gentse KVHV'er die nu in de partijtop van Vlaams Belang zit, die voor een monarchistisch Vlaanderen was. Met als grote droom tot een soort van Vlaamse adel te behoren wat zelfs voor de conservatieven van de 19e eeuw te veel ancien regime zou zijn.

De Belgische republikeinen beschouwden de Europese machtsstructuur als hun vijand en tegen de democratie en soevereiniteit van het volk. Maar dit betekent niet dat ze tegen internationale samenwerking waren. Ze hadden contact met de verschillende republikeinse bewegingen in Europa en ondersteunden elkaar waar nodig. Zo konden politieke vluchtelingen vaak onderdak vinden bij de Belgen.

Met dit boek geeft Els Witte het ontstaan van België een radicale geschiedenis. Het weerlegt het beeld dat België een ongelukje was dat door de toenmalige Europese grootmachten werd gebruikt om een bufferstaat te maken, een verhaal waar zelf militante belgicisten in geloven. Het plaatst het verhaal van de Belgische republikeinen als onderdeel van een trage omwenteling van de oude orde in Europa. Hoewel die zowel in 1830 en 1848 er niet komt door een radicale omwenteling, zijn het de kleine acties van de radicalen die ertoe doen. Met het verenigingsleven en de voorlopers van het middenveld slagen ze erin bij te dragen tot essentiële veranderingen die wij nu als natuurlijk beschouwen.

Victor Debeerst

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 4 (april), pagina 69 tot 71