In de letterlijke zin van het woord is een 'pandemie' pas voorbij wanneer er sprake is van (groeps)immuniteit op wereldschaal. Die kan worden bereikt door vaccinatie of door blootstelling aan het virus. Het bestaan van meerdere werkzame vaccins zou dus het begin van het einde moeten inluiden. Dit veronderstelt echter een universele en globale vaccinatiecampagne. Maar dat is niet de route die we ingeslagen zijn.

WAAROM DEZE GLOBALE PANDEMIE NIET TEN EINDE KOMT

Twee obstakels verhinderen dat we snel een einde maken aan deze globale pandemie: nationale beleidsmakers die zich blindstaren op de kortetermijnbelangen van de eigen bevolking en het winstmodel van de farmaceutische industrie.

Obstakel 1. Gedreven door de perceptie van schaarste zijn rijke landen een wedloop begonnen op de reeds beschikbare vaccins. Een treffende omschrijving van die vaccinatiestrategie komt van de Trump-administratie. Die maakte de vergelijking met zuurstofmaskers in een vliegtuig: 'je zet eerst die van jezelf op om anderen te kunnen helpen'. Het verschil is natuurlijk dat in een vliegtuig die zuurstofmaskers overal tegelijkertijd naar beneden komen en niet voorbehouden zijn voor maar een deel van het vliegtuig. De verdeling van vaccins wordt vandaag dus niet bepaald op basis van een globale volksgezondheidsstrategie, maar op basis van welvaart: rijke landen kochten een overschot aan dosissen op, waardoor er in andere, minder gegoede landen vaak niet genoeg overbleven om zelfs maar hun meest risicovolle groepen te vaccineren. Schattingen geven aan dat veel armere landen pas in 2023 zullen kunnen starten met de uitrol van hun vaccinatiecampagne.

Obstakel 2. De schaarste aan vaccins is echter deels artificieel gecreëerd en berust op het winstmodel van de farma-industrie. Onder het bestaande model van intellectuele eigendomsrechten verleent de overheid (of andere bevoegde instelling) monopolierechten of patenten aan farmaceutische bedrijven, ter aanmoediging en compensatie voor de noodzakelijke private investeringen in onderzoek dat de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen of vaccins voorafgaat. Dat is de theorie. In praktijk zijn nieuwe geneesmiddelen echter vaak het gevolg niet van private maar van publieke investeringen. Zo ook de huidige Covid-vaccins: niet minder dan 97% van de totale onderzoeks- en ontwikkelingskost van het Oxford-AstraZeneca vaccin werd met publiek onderzoeksgeld bekostigd. Ook het Pfizer-BioNtech en Moderna vaccin steunt sterk op publiek gefinancierd onderzoek naar de gebruikte mRNA-technologie en kwam mee tot stand door grote sommen subsidies, giften en voorafbetalingen door verschillende overheden.

THE PEOPLE'S VACCINE

Het handhaven van intellectuele eigendomsrechten komt in deze dus neer op een vorm van 'accumulatie door onteigening': een proces waarbij publiek ontwikkelde kennis een privaat karakter krijgt volgens de formule 'socialisering van de kosten, privatisering van de winsten'. In de context van een pandemie werken patenten bovendien averechts: ze verhogen de prijs, beperken het aanbod en blokkeren universele toegang. De absurditeit van dat systeem werd mooi geïllustreerd door Jonas Salk, de eerste wetenschapper die er in sloeg een vaccin te ontwikkelen tegen het poliovirus maar weigerde het te patenteren. Op de vraag wie het patent zou bezitten, antwoorde hij: 'Het volk, denk ik. Er is geen patent. Je neemt toch ook geen patent op de zon?'. Hij begreep als geen ander dat een patent de verspreiding van het vaccin alleen maar zou afremmen en de effectiviteit ervan hopeloos zou ondergraven.

Je neemt toch ook geen patent op de zon?

Zuid-Afrika en India bepleitten daarom reeds sinds oktober 2020 een andere weg: ze stelden voor om binnen de Wereldhandelsorganisatie de bescherming van patenten voor vaccins tijdelijk op te heffen en de noodzakelijke kennis voor de ontwikkeling ervan publiek te maken. Op die manier zou de productie versneld opgeschaald kunnen worden. Bovendien zou het bijdragen aan een eerlijker verdeling van vaccins binnen en vooral tussen landen, en daardoor universele toegang een behoorlijke stap dichterbij brengen.

Bij dat voorstel lijken we allemaal beter af te zijn. Zolang niet iedereen gevaccineerd is, zal de pandemie immers niet verdwijnen en zullen nieuwe mutanten ook hier ons weer het leven zuur komen maken. Ook de economie kan verder schade blijven ondervinden indien de epidemie blijft dooretteren in bepaalde regio's en streken. Het is daarom absoluut onbegrijpelijk dat dit voorstel werd tegengehouden door onder meer de VS, Australië, het VK en Europa. De snelste route naar 'het rijk der vrijheid' werd opgeofferd om de winsthonger van de farma-industrie veilig te stellen. Die honger maakt dat we de strijd tegen de pandemie nu verderzetten in 'slow motion'.

Bij het opduiken van nieuwe varianten passeren de farma-bedrijven potentieel opnieuw langs de kassa.

Het meest cynische is natuurlijk dat bij het opduiken van nieuwe varianten de farma-bedrijven potentieel opnieuw langs de kassa passeren. Terwijl zij verzekerd blijven van een aardig verdienmodel, probeert de overgrote meerderheid van de wereldbevolking te overleven met een virus dat nog een hele tijd in hun midden zal voortwoekeren. Het opduiken van alweer zo een nieuwe variant (de 'Indische') doet ondertussen gelukkig zowel in de VS als in België voorzichtig de geesten rijpen. Beter laat dan nooit, maar ondertussen zijn we wel al erg veel kostbare tijd verloren en geldt elke dag van verder uitstel als schuldig verzuim.

• patent
• vaccin
• Corona
• column