Kjell Vowles is doctorandus aan Chalmers University in Göteborg. Hij doet onderzoek naar klimaatontkenning bij radicaal-rechts en de beeldvorming van de klimaatbeweging in de media. Deze zomer schreef hij samen met collega Martin Hultman de studie 'Scare-quoting climate', een fascinerend stuk over het discours rond klimaatopwarming bij drie radicaal-rechtse mediasites in Zweden, die samen een bereik hebben van 6 tot 11% van de bevolking. Deze drie mediasites maken deel uit van een internationaal radicaal-rechts media ecosysteem. Samen vormen ze identiteitsbevestigende propagandaloops, waarbij niet feiten maar ideologie van tel is. Sinds het einde van de jaren 2010 zien we een opleving in de berichtgeving over klimaatopwarming in de mainstream media, vooral sinds de schoolstakingen van Greta Thunberg in 2018. "Samen met de gestegen aandacht voor het klimaat in de mainstream media, zien we een sterke stijging van radicaal-rechtse mediasites," merkt Vowles op. "Daar circuleren vlot samenzweringstheorieën rond klimaatopwarming, anti-establishment retoriek en nationalistische argumenten. Het is uiterst zorgwekkend."

De voorbije zomer was er één van extreem weer, met in heel Europa stormen, overstromingen en bosbranden. Het zopas verschenen rapport van het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change, wv) toont nog maar eens aan dat de temperatuur sneller stijgt dan verwacht en dat de mens ondubbelzinnig verantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde. Op de vraag hoe het IPCC-rapport in de radicaal-rechtse media onthaald werd, antwoordt Vowles: "Voor zover ik weet, voornamelijk met stilte. Het IPCC wordt in die kringen sowieso gezien als een onwetenschappelijke, supranationale organisatie die alarmistische rapporten produceert. Over de overstromingen in Duitsland, België en Nederland werd wel bericht, maar dan vooral met de insteek dat dit natuurrampen waren en niet verbonden aan klimaatverandering. Op deze alternatieve radicaal-rechtse mediasites lezen we steeds meer alternatieve verklaringen waarom klimaatopwarming niet is veroorzaakt door de mens."

Die klimaatontkenningsmachine is toch niet nieuw?

"Klimaatverandering als een hoax gaat terug naar de jaren 1980, of zelfs nog vroeger, toen fossiele bedrijven zoals ExxonMobil en conservatieve denktanks in de VS elkaar al vonden in het zaaien van twijfel. Vandaag is klimaatwetenschap onderwerp van hevig ideologisch debat tussen Democraten en Republikeinen. De klimaatontkenningsmachine krijgt nu ook stilaan voet aan grond in Europa. Steeds meer denktanks zijn actief in het verspreiden van klimaatontkenning. In het VK, een land met een gepolariseerd mediasysteem, was klimaatontkenning lange tijd prominent aanwezig op de opiniepagina's van rechtse media. Ook alternatieve mediasites schieten als paddenstoelen uit de grond. Hun lezers zijn radicaal-rechtse kiezers die steeds meer de mainstream media wantrouwen."

Alternatieve mediasites schieten als paddenstoelen uit de grond.

Zijn er financiële banden tussen de fossiele industrieën en die radicaal-rechtse mediasites in Europa?

"In het VK kreeg het online magazine Spiked een flinke donatie van 300.000 dollar van de Amerikaanse Charles Koch Foundation, een vehikel van de broertjes Koch die actief zijn in de fossiele industrie. Niet verwonderlijk lezen we er dezelfde argumenten als die van de klimaatontkenningsmachine in de VS. We kunnen nu stilaan spreken over een internationaal media ecosysteem. Uit ons onderzoek blijkt dat Russia Today verhalen oppikt van de Zweedse alternatieve media, die dan elders in Europa weer worden gerecycleerd. Zo ontstaan identiteitsbevestigende propagandaloops, waar niet feiten maar ideologie van tel is. Met het argument dat klimaatverandering een hoax is, zetten die mediasites zich natuurlijk ook af tegen mainstream media waar klimaatverandering een serieus thema is."

In die mainstream media eisen klimaatontkenners evenveel zendtijd op de televisie en evenveel ruimte in de kranten.

"Onzin natuurlijk. Dan krijg je een 'fake balance'. Alsof iemand die klimaatwetenschap ontkent op dezelfde hoogte staat als een klimaatwetenschapper. De bewijslast is duidelijk. Het is belangrijk daar niet op terug te komen. Dat doen de media gelukkig ook niet. Factchecks van bepaalde dubieuze claims gebeuren soms wel, en ook dat is eigenlijk een manier van op gelijke voet stellen. Ik zou daarmee opletten. Want je factcheckt iets wat precies het doel heeft om twijfel te zaaien. Maar ik snap dat het niet altijd eenvoudig is. Als een politicus in de aanloop naar verkiezingen twijfel zaait over klimaatwetenschap moet dat natuurlijk door een journalist worden weerlegd.

Vanmorgen nog kreeg ik een mail dat we moeten stoppen met ons onderzoek naar radicaal-rechtse mediasystemen en dat we ze moeten doodzwijgen. Dat gaat voor mij te ver. Omdat politici als Bolsonaro gewoon al aan de macht zijn. Zij zetten nu reeds een grote rem op de noodzakelijk transitie naar een samenleving met minder CO₂-uitstoot."

U schreef deze zomer het artikel 'Scare-quoting climate', waarin u de strategieën blootlegt die worden gebruikt om twijfel te zaaien en desinformatie te delen. Wat zijn de voornaamste?

"Men hanteert verschillende strategieën. Vooreerst verspreiden deze mediasites argumenten van de klimaatontkenningsmachine. Maar het gebeurt ook subtieler. Opvallend is hun manier van citeren. Ze halen stelselmatig woorden uit langere quotes en plaatsen die tussen aanhalingstekens. Maar ook woorden als 'klimaatverandering', 'klimaatopwarming', 'CO₂-uitstoot, en zelfs 'klimaatminister' en 'klimaatactivist' worden consequent tussen aanhalingstekens geplaatst."

Wat is hiervan de bedoeling?

"Het is een gekende modus operandi om te ridiculiseren en ironiseren. Door het woord 'klimaatminister' tussen aanhalingstekens te plaatsen, impliceer je dat die minister frauduleus is. Want minister zijn voor een portefeuille waar zich geen probleem stelt, kan natuurlijk niet. Men neemt vooral de politieke elite in het vizier. Vaak met extreme close-ups die niet flatteren. Een grote lach met open mond. Alsof politici met alles en iedereen lachen. Ze worden weggezet als inhalig en hypocriet. Zo circuleert al een tijdje een foto van Jean-Claude Juncker op een privéjet. Het wordt bijna een karikatuur. Vergelijkbaar met de antisemitische beelden van in de jaren 1930."

Wie komen, naast politici, nog in het vizier?

"Greta Thunberg is een geliefkoosd slachtoffer, de zogenaamde 'klimaatactiviste'. Let op de aanhalingstekens. Ze wordt neergezet als de handpop van de elite en gelinkt aan de Hongaars-Amerikaanse zakenman George Soros. Ook hier speelt natuurlijk een antisemitische element, want Soros werd geboren in een familie met een joodse achtergrond. Zo circuleert er een fake beeld van Greta Thunberg bij haar speech voor de VN in september 2019. Ze staat naast Al Gore, op wiens gezicht dat van George Soros is geplakt."

Waarom bevindt Greta Thunberg, een schoolgaand meisje, zich in het oog van de radicaal-rechtse storm?

"Allereerst omwille haar impact natuurlijk. In drie jaar tijd groeide ze uit van schoolstaker tot 's werelds meest bekende gezicht van de klimaatbeweging. Maar ook de aandoening die ze heeft, het syndroom van Asperger, wordt gebruikt om haar aan te vallen; ze wordt neergezet als mentaal ziek. Het feit dat ze een meisje en een feministische activiste is, speelt ook een rol."

Radicaal-rechts houdt niet van feministen?

"Voor radicaal-rechts is de ingebeelde gemeenschap die van een homogene, patriarchale en industriële welvarende natie. Dat beeld staat vandaag op alle vlakken onder druk: immigratie heeft het homogene aspect aangetast, feminisme het patriarchale aspect en klimaatverandering het industriële aspect. Er is een radicaal-rechtse alliantie van antagonismen ontstaan, waar immigratie, feminisme en klimaatverandering met elkaar verweven zijn geraakt."

Klimaatverandering bedreigt de mannelijkheid van het industriële broodwinnermodel?

"Klimaatontkenning leeft vooral bij oudere mannen met conservatieve waarden. Uit onderzoek naar zulke zogenaamde 'cool dudes' in Noorwegen, blijkt dat 63% van hen niet gelooft dat de klimaatopwarming is veroorzaakt door de mens."

Klimaatontkenning leeft vooral bij oudere mannen met conservatieve waarden.

De fossiele industrieën hebben hen natuurlijk goed bediend. Klimaatverandering raakt hen in de portefeuille.

"In sommige gevallen is het niet alleen economisch, want veel van hen zijn reeds gepensioneerd. Het speelt vooral in op hun identiteit. Hun levenswerk wordt aangevallen. Ze maakten deel uit van de fossiele boom in de 1970 en 1980, en de wenselijkheid daarvan wordt nu in vraag gesteld."

Met de Zweden Democraten zitten nu ook klimaatontkenners in het Zweeds parlement. Waarom is klimaatontkenning zo populair onder nationalisten?

"Voor een stuk omdat de antwoorden om klimaatverandering aan te pakken de grenzen van de natiestaat voorbijgaan. Ironisch genoeg gebruiken ze ook een omgekeerd argument. De Zweden Democraten stellen steeds dat de CO₂-uitstoot van een klein land als Zweden verwaarloosbaar is in de globale context. Zelfs als Zweden zijn uitstoot tot 0 zou terugbrengen, wordt dat in een paar weken opgegeten door China's groeiende uitstoot. Wat Zweden dus doet binnen zijn nationale grenzen is totaal zinloos, volgens hen. (lacht) Dat is natuurlijk nogal contradictorisch met het nationalistisch gedachtegoed."

Welke andere radicaal-rechtse partijen manifesteren zich nog rond klimaat?

"Bij veel van die partijen horen we sceptische geluiden: bij de Ware Finnen, UKIP, VOX, Forum voor Democratie. AfD spreekt zich misschien nog het meest negatief uit over klimaatverandering. De partij heeft duidelijke linken met de Amerikaanse klimaatontkenningsmachine en werkt samen met de dubieuze denktank EIKE. In de radicaal-rechtse Duitse media lezen we eerder gemengde berichten: tegen mondiale klimaatactie, maar voor het beschermen van de eigen wouden."

AfD spreekt zich misschien nog het meest negatief uit over klimaatverandering.

Dat is misschien niet zo vreemd. Ook binnen NSDAP in nazi-Duitsland bestond een groene vleugel.

"Het zogenaamde 'ecofascisme' tijdens het Derde Rijk is toch een misverstand, hoor. Het klopt dat er in de 19e eeuw reeds een conservatieve traditie bestond die sprak over de eeuwige band tussen het volk en het land, en over zorg dragen voor onze natuur binnen de natiestaat. Maar binnen de nazibeweging werd die ecofascistische vleugel snel overvleugeld. Zeker toen de oorlog begon en de modernisten de autobahns en het industriële militaire complex begonnen te bouwen."

Terug naar vandaag. Zal klimaatontkenning bij radicaal-rechts niet automatisch verdwijnen zodra de effecten van klimaatverandering duidelijk worden?

"Uit ons onderzoek blijkt alvast van niet. Ook na de recordhitte in de zomer van 2018 groeide de klimaatontkenning op de mediasites die we onderzochten alleen maar. Er zijn natuurlijk lone wolves binnen radicaal-rechts die klimaatopwarming wel als een probleem zien. De dader van de aanslagen op de moskeeën in Christchurch omschreef zichzelf als een ecofascist; hij vond dat het witte ras moest worden beschermd tegen de problemen van klimaatverandering en overbevolking. Wellicht ontstaan er in de toekomst politieke bewegingen die de ecofascistische ruimte inpakken. Maar dat hoeven niet per se de bestaande radicaal-rechtse partijen van vandaag te zijn. Al verschuift het Rassemblement National, de partij van Marine Le Pen, op richting een vorm van ecopatriottisme met een pleidooi voor nieuwe kerncentrales."

Ook Vlaams Belang pleit voor het langer openhouden van de kerncentrales.

"Pleidooien voor kernenergie winnen overal weer aan belang. Niet alleen bij radicaal-rechtse partijen, maar ook bij traditionele conservatieve partijen."

Is deel van het probleem niet dat klimaatverandering wordt gezien als een links probleem?

"Ik ga akkoord dat we de ideologische kloof over klimaatverandering moeten overwinnen om succesvol en breed gedragen klimaatbeleid te voeren. Maar tegelijk moeten we ons bewust zijn van het groeiend probleem van klimaatontkenning bij radicaal-rechts. Om de CO₂-uitstoot te verminderen, hebben we regelgevend beleid en overheidsinterventie nodig. Dat wordt al tientallen jaren bestreden door conservatief, neoliberaal rechts in de VS. Veel van hun argumenten worden nu opgepikt door radicaal-rechts in Europa. We kunnen niet verwachten dat we een effectief klimaatbeleid gaan kunnen voeren zonder een politiek gevecht. We kunnen zelfs niet verwachten dat we iedereen gaan kunnen overtuigen van de noodzaak ervan."

En wellicht al helemaal niet van de noodzaak van klimaatrechtvaardigheid?

"Dat is de échte banvloek voor de ideologen van radicaal-rechts. Want de roep om klimaatrechtvaardigheid toont hoe het rijke, industriële en voornamelijk witte noorden het klimaatprobleem heeft gecreëerd, en hoe vooral mensen in armoede, vrouwen en mensen van kleur uit het zuiden de ergste gevolgen ervan zullen dragen."

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 7 (september), pagina 24 tot 29

• interview
• Kjell Vowles
• radicaal-rechts
• klimaatverandering