Wanneer verschillende ervaren professionals uit grote milieubewegingen je vertellen dat ze nog nooit zo een dossier hebben meegemaakt, is het tijd om eens een stap achteruit te zetten om het totaalplaatje te aanschouwen. Het gaat natuurlijk over het PFOS-schandaal, een dossier dat een wonde heeft opengelegd die zich in alle richtingen uitstrijkt. Wat in de kern een relatief rechtdoorzee geval van milieuvervuiling zou zijn geweest, mocht het pakweg in 2004 behandeld geworden zijn, is door blijven groeien tot een zaak met talloze actoren en problematische feiten.

Hoe saneer je zo'n groot probleem? Hoe ga je om met de (gebroken) beloftes van het Toekomstverbond? Hoe komt het dat er geen politieke verantwoordelijkheid kon worden aangewezen door de onderzoekscommissie? Wat moet er gebeuren als zoveel mensen uit zovele administraties blijken samengewerkt te hebben om milieubescherming te omzeilen? Wat als een multinational met vele werknemers zoveel vervuiling veroorzaakt dat het misschien zelfs nooit meer te herstellen valt? Hoe ga je tewerk bij de grootste historische schending van het verdrag van Aarhus ooit, waarbij de toegang tot milieu-informatie compleet werd en wordt gesaboteerd? Wat doe je met burgerbewegingen die jammerlijk mee in een bad van corruptie zijn getrokken, zonder dat ze er rechtstreeks verantwoordelijkheid voor dragen?

De vraag reduceert zich uiteindelijk tot één kernprobleem: Hoe bekom je rechtvaardigheid in een situatie waarin een passende retributie (straf) hele delen van de maatschappij zou ontwrichten?

Hoe bekom je rechtvaardigheid in een situatie waarin een passende retributie (straf) hele delen van de maatschappij zou ontwrichten?

Het is immers niet zo moeilijk te begrijpen dat het ten gronde aanpakken van alle verantwoordelijken, of het nu gaat om strafrechtelijke veroordelingen of ontslagen, op het einde van de rit een onoverkomelijk gat zou slaan in het politieke bestel, de administratie en de Antwerpse petrochemie. Nuchter bekeken zou het eindresultaat nauwelijks nog bestuurbaar zijn en mogelijk nog meer schade veroorzaken dan het voor een gevoel van rechtvaardigheid zou zorgen.

Let op, dit is geen pleidooi om de strafrechtelijke aspecten te laten vallen. Maar dit kan, mits een scherpe blik, beperkt blijven tot een al bij al kleine groep mensen die hun boekje veel en veel te ver te buiten zijn gegaan. Het probleem situeert zich eerder in al die 'zachte' kwetsuren; de leugens, het verbergen van immense milieuproblemen, het ontkennen van de ernst van de zaak, de belangenvermenging, de reputatie-besmeurende opiniestukken, enzovoort. Naast een handvol ontegensprekelijke daders staat immers een hele meute mensen die deze enorme schending van de zorgplicht mogelijk hebben gemaakt.

Voor die tweede groep, de 'medeplichtigen', biedt het strafrecht geen goede oplossing, integendeel. Het beperkt de situatie immers louter tot de totaal ontoereikende vraag of er sprake is van een overtreding van de (straf)wet. Omwille van de immense gevolgen van zulke veroordeling, is het logisch dat al deze mensen met hand en tand zullen beargumenteren dat ze niets hebben mispeuterd. Je kan het ze zelfs nauwelijks verwijten, omdat de strafwet gewoon niet geschikt is om zulke morele problemen op te lossen.

Maar daarmee hoeven we nog niet op te geven. Wanneer je enkel een hamer hebt, lijkt alles op een nagel. Of, misschien meer toepasselijk, als je enkel een hamer hebt, zal je die misschien gewoon niet durven gebruiken om bepaalde problemen mee aan te pakken. Maar waar onze gereedschapsdoos tekortschiet, kunnen we altijd nog kijken naar landen en situaties die ons zijn voorgegaan.

Het meest in het oog springende voorbeeld van een alternatief pad is de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie. Ook daar zat men met het basisprobleem dat het aanpakken van alle daders van apartheidsmisdaden als een onbegonnen werk werd beschouwd. Daarom werd een alternatief uitgewerkt waarin 'amnestie in ruil voor waarheid' werd gelegd. Uiteraard kan je apartheidsmisdaden niet vergelijken met milieuvervuiling, maar ze hebben toch verschillende punten gemeen, waaronder de moeilijke omgang met 'waarheid' en het grote aantal betrokkenen.

Onderliggend gaat het hier over een compleet alternatief voor ons klassieke (straffende) rechtssysteem, namelijk dat van het 'herstelrecht'. Het fundamentele verschil is daarbij het soort van vragen die gesteld worden. Het zou niet gaan om de vragen die in de onderzoekscommissie werden gesteld, die eindeloos werden herhaald als zijnde 'wie wist wat wanneer?' (Terzijde, het cruciale vraagwoord dat hier ontbrak was uiteraard 'waarom'.) Het zou ook niet gaan om de klassiek juridische vraag: 'wie heeft welke wet overtreden en wat moet daarvoor de straf zijn?'

Binnen een Waarheids- en Verzoeningsproces zouden heel andere vragen op tafel kunnen liggen, zoals 'Wie werd er gekwetst?', 'Wat hebben zij nodig?' en 'Welk proces hebben we nodig om zo veel mogelijk recht te zetten?' Feiten hoeven immers niet louter strafbaar te zijn om toch een fatsoenlijke behandeling te verdienen.

Omdat het in de kern ook een milieuzaak is, zou bijvoorbeeld ook de Schelde een stem kunnen krijgen in dit soort proces.

Het zou hier natuurlijk anders gaan dan in Zuid-Afrika, enkel een gebrek aan verbeelding hoeft ons in de weg te zitten. Omdat het in de kern ook een milieuzaak is, zou bijvoorbeeld ook de Schelde een stem kunnen krijgen in dit soort proces. Het hoeft ook niet zo te zijn dat alle betrokkenen moeten worden verdeeld in 'daders' en 'slachtoffers'. Bijvoorbeeld de Antwerpse burgerbewegingen StRaten-Generaal, Ringland en Ademloos zitten in een situatie waarin hen zowel onrecht is aangedaan binnen het Toekomstverbond, als waarin ze zichzelf erg problematisch hebben gedragen ten opzichte van andere milieuactivisten. Ook bij Natuurpunt zit zo een moeilijke knoop, waarbij hun ontegensprekelijke inzet voor natuurbehoud slecht bleek te combineren met de jarenlange strategie om telkens weer zijdelingse deals te maken met grote industriële spelers.

Hoewel de roep om gerechtigheid door veel mensen wordt geïnterpreteerd als verlangen naar zware straffen, is het overduidelijk ook mogelijk om gerechtigheid te bekomen via een herstelproces. Het PFOS-dossier roept bovendien niet alleen oorverdovend hard om herstel, maar ook om inspanningen om te vermijden dat dit opnieuw en opnieuw gebeurt. Ook daarvoor kan een Waarheids- en Verzoeningsproces, waarin ook de administratie en de politieke verantwoordelijken worden opgeroepen, aanleiding geven tot fundamentele verbeteringen op vlak van zaken zoals de toegang tot milieu-informatie, deontologische codes, enzovoort. Anders dan in Zuid-Afrika, waar de herinvoering van apartheid quasi ondenkbaar is geworden, ligt het pad hier immers nog steeds wagenwijd open voor een volgende PFOS-achtig milieuschandaal.

• 3M
• PFOS
• vervuiling
• column