Ik werd als jongste geboren uit een huwelijk van twee verzetsmensen te Brugge. Veel werd er nooit gepraat over de Tweede Wereldoorlog in ons gezin, dat lag moeilijk. Als er één ding is blijven hangen uit mijn jeugd… is het Moederdag. Ieder jaar is er op de tweede zondag van mei (Moederdag) de herdenking op het executieoord te Rieme-Oostakker, bij Gent. De dagen ervoor was mijn moeder echt niet te genieten met meestal een explosie van emoties de dag zelf. Soms gingen we naar de plechtigheid waar ze nooit iets zei. Ik wist als kind dat ik me stil moest houden en kon haar lezen. Telkens op die dag was ze prikkelbaar, boos en zwijgzaam. Let op, als er iets met haar kroost was ging ze door het vuur. Niemand zou haar kinderen raken. Ze was enorm waakzaam en merkte snel iets op. Wat er ook was, ze ging onvoorwaardelijk helpen. Zo was ze.

70 JAAR HEEFT MIJN MAMA GEZWEGEN

Mijn mama had een zorgeloze jeugd. Ze kwam uit de burgerij en had niks te kort. Toen ze 15 werd, brak de oorlog uit. Op 17-jarige leeftijd vervoegde ze haar broer in het gewapende verzet bij het Partizanenleger. Ze was een klein, mooi meisje. Met haar voorkomen was het gemakkelijk om boodschappen en pakjes ongezien te transporteren. Ruim twee jaar liep alles goed. Er waren wel momenten dat er leden van de groep door omstandigheden moesten onderduiken. Begin 1944 had zich een nieuw lid aangemeld om mee te werken. Van dag 1 had mama een buikgevoel dat er iets niet klopte. Uitgerekend deze man collaboreerde met de Gestapo, werkte zich in en door zijn verraad op 26 mei 1944 liep het grondig fout bij een poging tot spoorwegsabotage te Aalter. De Gestapo stond hen daar op te wachten en ze liepen in de val. Haar broer Albert, haar vader, zijzelf, mijn papa en de meeste leden van haar kameraden werden daar ter plekke of thuis opgepakt. Haar broer kwam in de gevangenis van Gent terecht waar hij dagen aan een stuk gemarteld werd. Op 2 juni 1944 werd hij terechtgesteld te Oostakker. Een schietschijf werd op zijn hart geplaatst. Daar vuurde men op. Daarna gooide men zijn lijk in een massagraf met 65 andere lotgenoten. Nu is het executieoord Rieme-Oostakker een indrukwekkend gedenkpark dat je vrij kan bezoeken. Een vredige plek, verscholen middenin de natuur. Bevreemdend als je weet wat voor gruwel hier heeft plaatsgevonden.

Mama is net zoals haar broer bijzonder hard aangepakt. Al wat maar Partizaan of Communist was, kreeg het na 1942 (omdat nazi-Duitsland in Rusland rake klappen kreeg) hard te verduren. Ze heeft erge fysische en psychische mishandelingen van de Gestapo moeten ondergaan. Een meisje van 19, eenzame opsluiting, naakt in een zwarte cel, enkel eruit gehaald woorden voor ondervragingen, martelingen en slagen.

Door de slagen, je ribben voelen kraken. Levenslang gehoorverlies op één oor. Geen besef meer van dag, tijd en ruimte. Een hoopje ellende die het vertikte om te spreken, om namen te geven. Dat vergt moed, veel moed.

Na de folteringen door de Gestapo wordt mama overgebracht naar de gevangenis van St-Gilles, te Brussel. Daar komt ze terecht in een cel met drie vrouwen, waar ze één matras om beurten delen. Deze vier vrouwen/meisjes wisten dat hun dagen geteld waren. Ze wisten dat na het martelen de dood hun eindpunt zou zijn. Mama vertelde dat ze deze diepe gesprekken tot haar laatste dag bij haar zou dragen. De wanhoopskreten van één van hen toen ze door de gang werd gesleurd, een Franse vrouw die twee Engelse vliegeniers had laten onderduiken 'S'il vous plait à pitié, pitié, j'ai deux petits enfants'. Deze kreten zijn altijd in de gehoorgang van mama blijven steken. Haar drie medegevangenen gingen een trein eerder dan mama op transport waarop Nacht und Nebel (NN, een speciale strafklasse tijdens de Tweede Wereldoorlog om verzetsmensen spoorloos te laten verdwijnen) vermeld stond. Ze kwamen nooit meer terug. Een paar dagen later werden ze allen vermoord. De Franse vrouw liet twee weeskinderen achter.

België werd beetje per beetje bevrijd. Paniek sloeg toe bij de Duitse bezetter, waardoor men in allerijl alle politieke gevangenen ook op NN-transport ging zetten om die zoveel mogelijk 'op te ruimen'. Op 2 september 1944 in de ochtend wordt de gevangenis van St-Gilles ontruimd. De Duitsers propten in het Zuidstation te Brussel een goederentrein vol met 1.500 gevangenen. Het spoorwegverzet doet er alles aan om deze trein op allerlei manieren technisch tegen te houden en zetten de trein letterlijk op een zijspoor. Deze trein is bekend als ' De Spooktrein'. Op 3 september naderen de geallieerden Brussel en slaan de bewakers op de vlucht. Deuren worden opengezet. In het geharrewar vindt mama haar vader terug die zich zonder haar weten zich ook op deze trein bevond. Te voet gingen opa en mama naar hun huis in Brugge.

Ik wist dat mama opgepakt was en dat ze mishandeld is geweest, maar meer wist ik niet.

70 jaar heeft ze gezwegen. Ik wist dat haar broer gefusilleerd was. Ik wist dat mama opgepakt was en dat ze mishandeld is geweest, maar meer wist ik niet. Daar werd nooit over gesproken. De oorlog voor haar was taboe. Op 88-jarige leeftijd werd ze ongeneeslijk ziek door borstkanker. Bij het verzorgen vroeg ik haar naar haar littekens op haar lichaam. Beetje per beetje loste ze haar verhaal. Tot in details vertelde ze alles wat haar was overkomen. We hebben in elkaars armen geweend. Ik heb er nachten van wakker gelegen. Dan pas heb ik mijn mama leren kennen en begrijpen. Eindelijk kon ik plaatsen waarom ze zo complex in elkaar zat. 70 jaar lang zat ze gevangen in de gruwel van haar geheugen.

KINDEREN VAN HET VERZET

Ze heeft me meerdere malen verwittigd dat ze in de huidige samenleving de tekens herkende die ze meegemaakt had in de jaren '30. Voor haar was het duidelijk: fascisme is weer aan een opgang, extreemrechts zet zijn tentakels uit. Het maakte haar kwaad, verdrietig en opstandig tot in de laatste uren van haar leven. Ze overleed op 11 november, de dag van de bevrijding van de Eerste Wereldoorlog. Kan het nog symbolischer?

Na haar dood voelde ik me nog meer betrokken met het feit dat het verzet door de geschiedenis in België aan de kant is gezet en niet de herkenning kreeg dat het verdiende. Alsof ze doodgezwegen werden.

In 2019 startte men met de opnames van de Canvas-reeks Kinderen van het verzet, waar ik één van de 13 getuigen was. Door samen te komen met de andere 'kinderen van', zag ik heel wat gelijklopende gevoelens en wat dit in sommige gezinnen heeft aangericht. Ook hoe velen hadden gezwegen. Niet alleen omdat dit zo een diep menselijke impact had, maar ook hoe het verzet na de oorlog werd afgeschilderd en dat men de soms gruwelijke verhalen niet geloofde of gewoon niet wou horen. Toen werd er al iets wakker in me die zei, je moet iets doen.

8 mei was oorspronkelijk een feestdag bij ons, zoals 8 mei in Frankrijk en 5 mei in Nederland.

In 2020 las ik de oproep van historicus Herman Van Goethem. Hij had al meermaals gepleit voor het weer invoeren van 8 mei als feestdag. De dag van de overwinning op het fascisme, de val van het nationaal-socialisme. De zege van de democratie en de mensenrechten, en de basis van onze rechtstaat, stelt hier in België niks voor. Het is gewoon een dag als een ander. Enkel vaderlandslievende organisaties doen herdenkingen, maar de realiteit is dat deze verenigingen langzaam doodbloeden. Het moeilijk wordt om mensen te vinden die zich hiervoor willen engageren. 8 mei was oorspronkelijk een feestdag bij ons, zoals 8 mei in Frankrijk en 5 mei in Nederland. De combinatie van besparingsredenen door de toenmalige regering en de commotie van het Vlaams-nationalisme om amnestie voor de collaborateurs tijdens de Tweede Wereldoorlog te verkrijgen, heeft ervoor gezorgd dat zonder veel tegenwerking deze feestdag werd afgevoerd.

MAAK VAN 8 MEI WEER EEN FEESTDAG

Na analyses van onder andere Herman Van Goethem, Koen Aerts en andere historici grondig te hebben nagelezen en wetende waarvoor mijn mama me verwittigde, kwam beetje bij beetje het idee om er echt iets aan te doen. Meer en meer werd ook duidelijk dat er noodzaak was om een tegenwind te creëren, een noodzaak om een beweging op te starten. Met Covid werden de plannen weer wat opgeborgen. In 2022 kregen we letterlijk weer wat meer ademruimte en was het meer dan tijd om hier werk van te maken. Het idee kwam er om vanuit het middenveld te starten en hier een stevige basis te vormen. Ik heb een vragende hand uitgestoken, naar vakbonden en organisaties, historici, auteurs, mensen uit de kunst en cultuur. Met een twintigtal mensen van verschillende organisaties zoals onder anderen het ACV, het ABVV, Hart boven Hard, 11.11.11, FEF, Liga voor de mensenrechten, 8 meicomité Gent, Onafhankelijksfront en mensen ter persoonlijke titel, zijn we samengekomen. Mensen van het eerste uur die het verschil hebben gemaakt. Zij zijn diegenen die geloofden in dit project en die het samen hebben uitgebouwd. Via de coalitie werden contacten gelegd, mensen aangeschreven om de coalitie te verruimen en te ondersteunen.

Er wordt gesproken over een 'bonte' coalitie. Eerlijk? Dan komt een glimlach op mijn gezicht. Dat is juist de sterkte van deze coalitie. Vakbonden die hun militanten vormen rond grondrechten en duidelijkheid schetsen wat de gevaren van extreemrechts zijn. Middenveld en burgerorganisaties die opkomen tegen uitsluiting en fascisme. Kinderen en overlevenden van het verzet die kunnen getuigen. Historici die een duidelijk beeld kunnen schetsen van de toenmalige en huidige situatie. Sympathisanten die uit eigen overtuiging deelnemen. Al deze mensen hebben één doel: 8 mei weer een feestdag maken om samen te herdenken, te verdedigen tegen extreemrechts en waakzaam te zijn om onze democratie te bewaren.

Het is belangrijk dat we onze geschiedenis kennen, zodat we hier lessen kunnen uittrekken. Bezoeken aan Breendonk Kazerne Dossin kunnen hierbij helpen. Dat we de subtiele signalen herkennen die onze democratie beetje bij beetje laat afbrokkelen. De kloof tussen arm en rijk wordt altijd maar groter. Fascisme, negationisme, seksisme, extreemrechtse nationalisme, islamofobie en homofobie nemen toe. Het wordt hoog tijd dat we deze evolutie een halt toe roepen.

DEMAGOGIE

Eén van de belangrijkste kenmerken van het opkomende extreemrechts is demagogie. Als je op sociale media kijkt is het soms heel onrustwekkend waarmee we worden overspoeld om met misleidende argumenten mensen in een bepaalde richting te duwen. Velen stellen zich hier geen vragen rond, zijn niet kritisch en accepteren dit als waarheid. Deze gegevens kennende en de feiten die zich in de jaren '30 hebben voorgedaan, hebben veel gelijkenissen. Dezelfde werkwijze maar vertaald in een hedendaagse context via sociale media zoals TikTok, Facebook, Instagram of Twitter. De indoctrinatie sluipt langzaam maar zeker verder en krijgt vaste grond. Dit is precies waarvoor mijn mama me verwittigd heeft. Het is dan ook meer dan hoog tijd dat we er samen iets aan doen.

De boodschap van de 8 meicoalitie is er één van solidariteit tussen volkeren, gelijkheid en antiracisme. Een moment van sociale cohesie. We willen waarschuwen voor het gevaar van haat, verdeeldheid en de eigen-volk-eerst ideologie van extreemrechts. Waakzaam zijn en zo onze democratie verdedigen. Zodat de vreselijke geschiedenis zich niet herhaalt en het fascisme niet opnieuw de bovenhand krijgt. Die boodschap is helaas actueler dan ooit.

Meer info op 8meicoalitie.be

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 5 (mei), pagina 49 tot 53

• extreemrechts
• radicaal-rechts
• fascisme