'Men denkt vaak dat oude mensen al tevreden zijn als ze goed worden verzorgd. Maar dat volstaat natuurlijk niet. Haast al mijn vrienden krijgen de nodige zorgen, maar toch voelen de meesten zich uitgesloten. Ze hebben het er moeilijk mee dat er voor hen wordt gedacht, gehandeld en gesproken.' Aan het woord is oud-politica Paula D'Hondt, die ondertussen 95 is. Als geen ander legt zij de vinger op een gapende wonde: in onze samenleving worden de wensen, problemen en noden van ouderen keer op keer tot hun fysieke zorg herleid. Ook nu de coronapandemie hun rechten zogezegd naar de hoogste regionen van de politieke agenda heeft gekatapulteerd. Politici lijken inderdaad gesnapt te hebben dat zowel het tekort aan verpleeg- en zorgkundigen als de mistoestanden in een klein deel van de woonzorgcentra dringend moeten worden aangepakt, maar voor de andere besognes van hun oudste kiezers blijven ze meestal doof.

Natuurlijk moeten we met alle mogelijke middelen proberen te garanderen dat de zorg voor ouderen van heel hoog niveau is. Wie dat niet meer alleen kan, moet allervriendelijkst uit bed worden geholpen, zachthandig worden gewassen, piekfijn worden aangekleed en van voedzame maaltijden worden voorzien. Alleen is dát niet waar een mens gelukkig van wordt. Degelijke zorg voor het lichaam is maar het begin. Willen we garanderen dat (fysiek afhankelijke) ouderen echt nog iets uit het leven kunnen halen en ondertussen kunnen blijven wie ze altijd al zijn geweest, dan is daar veel meer voor nodig dan wat we hen vandaag te bieden hebben.

Om te beginnen moeten we er eindelijk eens mee ophouden om – zoals Paula D'Hondt zegt – voor de ouderen om ons heen te denken, te handelen en te spreken. Met de beste bedoelingen schenden we daarmee keer op keer hun rechten en waardigheid. Zo hebben we de neiging om hen zoveel mogelijk uit handen te nemen zodat zij van hun welverdiende rust kunnen genieten. Alleen vergeten we hen te vragen of ze dat wel willen. De buurtwinkel sluit voorgoed de deuren waardoor een dame op leeftijd niet meer in staat is om zelfstandig inkopen te doen? Dan gaat haar dochter wel voor haar naar de supermarkt. Het wordt te zwaar om elke dag een maaltijd op tafel te zetten? Dan gooien we moeders gasfornuis buiten en laten we elke dag een warme maaltijd leveren. Autorijden wordt te gevaarlijk? Dan zullen de kinderen vader wel naar de dokter of de een of andere lezing brengen. Geen moment lijken we erbij stil te staan hoe ingrijpend zoiets is voor iemand die verder niet zo gek veel meer om handen heeft. Bovendien worden ouderen op die manier verplicht om de hele tijd om hulp te vragen. En dat is niet alleen frustrerend, maar ook bijzonder vernederend.

VRIJHEID AAN BANDEN GELEGD

Dat ouderen zoveel uit handen moeten geven, komt niet alleen door hun overbezorgde familieleden, maar in veel gevallen ook door hoe we de samenleving organiseren. Zonder na te denken over de repercussies voor mensen met een resem ouderdomskwalen worden er telkens weer maatregelen genomen die hun vrijheid aan banden leggen. Neem de parkeerautomaten die de voorbije jaren in veel steden zijn geïnstalleerd. Munten kun je daar niet meer in kwijt. Wel kun je een sms versturen, een app gebruiken of met je bankkaart afrekenen nadat je een menu hebt doorlopen op een touchscreen. Voor heel wat tachtigplussers is betalen met een smartphone een paar bruggen te ver en vaak is de artrose in hun vingers al te ver gevorderd om zo'n touchscreen te gebruiken. Als ze de minuscule letters op het schermpje al kunnen lezen. Voor Christine (86) is een uitstap naar het centrum van de stad daardoor al jaren geen optie meer. 'Ach, door de invoering van de LEZ-zone heb ik mij oude auto toch moeten wegdoen en een nieuwe kan ik me met mijn pensioentje niet veroorloven', zegt ze. Gevolg: Christine, die sukkelt met haar heup, kan alleen gaan winkelen als haar dochter haar komt halen.

Dat ouderen zoveel uit handen moeten geven, komt in veel gevallen door hoe we de samenleving organiseren.

Ook digitaal bankieren zien veel tachtigplussers niet zitten. Al is het maar omdat sommigen van hen al met pensioen zijn gegaan voor de digitalisering op kruissnelheid kwam. Lange tijd was dat geen probleem, want ze konden gewoon naar de bank wandelen. Maar de voorbije jaren sloten zo goed als alle banken een hele resem filialen. Daardoor kunnen veel mensen er niet langer te voet heen. Raken ze er op de een of andere manier toch, dan staan ze vaak voor een gesloten loket en moeten ze het met de toestellen in de hal doen. 'Alleen zijn die automaten afgestemd op jonge mensen die veel sneller denken dan wij', legt Leo (84) uit. 'Daardoor gebeurt het geregeld dat een transactie wordt afgebroken omdat ik er te lang over doe.' Daarbij komt nog dat de meeste banken de toestellen waarmee je rekeningafschriften kunt afdrukken onlangs hebben weggehaald. Cliënten die hun bankzaken niet digitaal kunnen afhandelen, krijgen die afschriften nu één keer per maand toegestuurd. Dat wil zeggen dat ze wekenlang moet wachten om te weten of hun pensioen wel is gestort en hun rekeningen correct zijn betaald. Geen wonder dat veel ouderen hun bankzaken aan hun kinderen overlaten, ook al heeft dat grote gevolgen voor hun privacy en gevoel voor eigenwaarde. Leo, daarentegen, regelt zijn financiën nog altijd zelf. Maar hoewel hij heel goed met een computer overweg kan, weigert hij elke vorm van online banking. Uit protest werkt hij nog altijd met papieren overschrijvingen die hij dan stuk voor stuk bij de bank binnenbrengt. 'Eigenlijk zouden mijn generatiegenoten dat massaal moeten doen, want dan zouden de banken wel naar ons moeten luisteren. Wij zijn met velen én we hebben geld', zegt hij.

Zelfs als ze willen gaan stemmen, lopen heel wat tachtigplussers tegen praktische hindernissen aan. Om te beginnen hebben sommigen geen idee hoe ze bij de stembus moeten raken. Zo kunnen ze niet meer autorijden, is het openbaar vervoer niet aan hun noden aangepast, wonen hun kinderen vaak niet in de buurt en is een taxi te duur. En wat als het kiesbureau zich op de eerste verdieping van een school bevindt of ze een uur moeten aanschuiven voor ze aan de beurt zijn? Gevolg: gemiddeld gaat amper 10% van de rusthuisbewoners stemmen en ook bij tachtigplussers die nog thuis wonen, ligt de participatie ver onder het gemiddelde. Wat daarbij niet helpt, is dat sommige huisartsen ongevraagd medische attesten uitdelen aan rusthuisbewoners en andere ouderen. Zelfs de dokter van wijlen Fons Verplaetse, ooit kabinetschef van premier Wilfried Martens en gouverneur van de Nationale Bank van België, maakte een paar weken voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 aanstalten om zo'n attest voor hem te schrijven. Zwaar beledigd stuurde Verplaetse zijn huisarts wandelen, maar veel van zijn leeftijdgenoten durven dat niet.

Sommige huisartsen delen ongevraagd medische attesten uit aan rusthuisbewoners om niet te gaan stemmen.

NOG MEER BETUTTELING

Als we echt geloven dat mensen tot de laatste dag van hun leven zelf over hun doen en laten moeten kunnen beslissen, wordt het hoog tijd dat we ons daarnaar gaan gedragen. Dat wil zeggen dat we hen naar hun mening vragen en hun beslissingen respecteren. Vandaag doen we dat nog lang niet genoeg, en al helemaal niet als we vinden dat zo'n tachtigplusser een heel domme beslissing neemt. Toen Eduard, een weduwnaar van een eind in de tachtig, tot over zijn oren verliefd werd op zijn buurvrouw, haar met cadeaus overlaadde en zelfs op een luxecruise naar de Griekse eilanden trakteerde, vonden zijn dochters het welletjes. Ervan overtuigd dat pa de pedalen kwijt was, stapten ze naar de vrederechter om hem onder bewindvoering te laten plaatsen. En dat gebeurde ook. Y. (89) wordt dan weer elke dag vastgezet in haar stoel. Zelf wil ze dat nochtans niet en in het woonzorgcentrum waar ze woont, doen ze in principe niet aan fixatie. Alleen is haar zoon het daar niet mee eens, want hij is doodsbang dat ze zal vallen. In hetzelfde woonzorgcentrum protesteerde de zoon van D. (94) tegen het feit dat zijn moeder, die door de ziekte van Parkinson geen bestek meer kon hanteren, met haar handen at. Zo had ze het nochtans het liefst en de kok van het rusthuis zorgde ervoor dat ze aangepast eten kreeg. Maar haar zoon hield voet bij stuk en eiste dat het personeel haar hapje voor hapje te eten zou geven. Omdat hij haar waardigheid wilde bewaren, zei hij. Alleen vergat hij haar te vragen wat zij waardig vond.

REBELLEN OP LEEFTIJD

De laatste tijd ontmoet ik steeds meer ouderen die dat niet meer pikken en daar – elk op hun eigen manier – tegen in opstand komen. Alleen worden ze amper gehoord. Media verkiezen doorgaans frisse gezichten, politieke partijen breken hun hoofd over manieren om zoveel mogelijk jonge kiezers (en verkiezingskandidaten) aan te trekken en de ouderen zelf lopen vaak tegen fysieke en digitale obstakels aan als ze een stem in het debat proberen af te dwingen.

Toch worden hun verzuchtingen sinds het begin van de coronacrisis vaker opgepikt. Zo zijn er actiegroepen opgestaan die ijveren voor een Vlaams ouderenrechtencommissariaat. Hoe nobel dat ook is, zowel de seniorenorganisaties als de ouderen zelf reageren verdeeld. Om te beginnen vinden veel ouderen de aanstelling van een ouderenrechtencommissaris, naar analogie met de kinderrechtencommissaris, het summum van betutteling. Een andere bedenking is dat een paar belangrijke sleutels om tachtigplussers de touwtjes over hun leven zo lang mogelijk zelf in handen te laten houden net op het federale niveau liggen. Zo is een billijk pensioen cruciaal om in (relatieve) vrijheid oud te kunnen worden en is het de minister van Justitie die ervoor kan zorgen dat de grote gretigheid om ouderen onder bewindvoering te plaatsen verder aan banden wordt gelegd. Daarom zou een tijdelijke interfederale commissaris, een beetje zoals Paula D'Hondt een paar staatshervormingen geleden voor het migrantenbeleid was, misschien een betere optie zijn. Zo iemand zou dan een paar jaar tijd krijgen om de pijnpunten over alle bestuursniveaus en bevoegdheden heen in kaart te brengen en ervoor te zorgen dat de rechten van ouderen écht bovenaan de agenda worden gezet.

Het zou een stapje in de juiste richting zijn om in de volgende Vlaamse regering een bevoegdheid Ouderenbeleid in het leven te roepen.

Al zou het ook al een stapje in de juiste richting kunnen zijn om in de volgende Vlaamse regering een bevoegdheid Ouderenbeleid in het leven te roepen. Dan zou één minister de expliciete opdracht krijgen om zich niet alleen in te zetten voor de ouderenzorg maar ook voor alle andere levensdomeinen van de oudste burgers. In steden en gemeenten waar er vandaag een schepen voor Ouderenbeleid is, blijkt die aanpak wel degelijk vruchten af te werpen. Belangrijk is dan natuurlijk wel dat die minister nauw samenwerkt met zijn federale collega's.

Hoe dan ook zal elk initiatief om de belangen van de oudste burgers van dit land te verdedigen, een maat voor niets zijn als we niet naar de betrokkenen zelf luisteren en vanuit hun getuigenissen vertrekken. Vandaag gebeurt dat amper. Elke maand wordt er wel ergens in Vlaanderen een studiedag over ouderen(zorg) georganiseerd, maar zelf worden tachtigplussers dan hoogstens als window dressing opgevoerd. Nochtans ken ik een heleboel tachtigers en zelfs negentigers die vanuit hun eigen deskundigheid of ervaring een boeiende uiteenzetting zouden kunnen geven, maar om de een of andere reden worden zij nooit gevraagd. 'We hebben niemand gevonden', klinkt het dan. 'Ze kunnen er niet geraken', is ook al zo'n belegen argument. Zoek dan beter en bestel desnoods een taxi om hen thuis of in het woonzorgcentrum op te halen. Het is hoog tijd dat zowel individuele tachtigplussers als de seniorenraden en ouderenorganisaties waarin ze een stem hebben écht worden gehoord. Anders zal elke poging om de rechten van ouderen te verdedigen alleen maar tot nóg meer betutteling leiden.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 5 (mei), pagina 64 tot 67

• ouderen
• participatie
• intergenerationele solidariteit

INTERGENERATIONELE SOLIDARITEIT