De groene industriële revolutie is gestart. De Europese Green Deal, verder aangescherpt door het Fit for 55-pakket, was de eerste stap. Heel wat bedrijven zetten intussen vervolgstappen om hun productie te vergroenen. Met de lange traditie in sociaal overleg heeft ons land een paar troeven in handen om deze complexe transitie in goede banen te leiden, tenminste als werkgevers, vakbonden en overheden er proactief samen mee aan de slag gaan. BBL en Reset.Vlaanderen gaan alvast samen met de vakbonden in zee om te ijveren voor een rechtvaardige industriële transitie met respect voor de werknemers.

DE INDUSTRIËLE TRANSITIE STAAT IN DE STARTBLOKKEN

De toenemende klimaaturgentie én de geopolitieke context maken het duidelijk: onze industrie staat vlak voor een ingrijpende transformatie. De komende tien jaren zijn cruciaal voor de toekomst van onze industrie.

Enerzijds heeft de aankondiging van de Europese Green Deal in 2019 heel wat in beweging gebracht. Bedrijven zijn zich aan het voorbereiden op de Europese en nationale klimaatregelgeving die op hen afkomt, zoals de forse verlaging van het emissieplafond binnen het ETS-systeem, die aangekondigd werd in het kader van het Fit for 55-pakket.

Drie sprekende voorbeelden uit eigen land. ArcelorMittal kondigde enkele maanden geleden een mega-investering op haar Gentse site aan: een nieuwe fabriek die het op termijn mogelijk moet maken om koolstofneutraal staal op basis van groene waterstof te maken. North Sea Port kwam daarnaast met een studie om meer dan de helft van de CO₂-uitstoot van de Gentse haven te reduceren en om er een circulaire hub van te maken. BASF kocht zich dan weer in in een windmolenpark om haar energievoorziening te verzekeren. Het aantal voorbeelden zal in de toekomst alleen maar toenemen.

Tot voor kort was er amper beleid en visie rond de industriële transitie in Vlaanderen. Al moet het echte huiswerk nog gemaakt worden, toch worden intussen de eerste stenen gelegd om de Europese klimaatambities te implementeren. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de recente aanpassing van het innovatie- en wetenschapsdecreet door Vlaams minister Hilde Crevits.

De Oekraïnecrisis drukt ons anderzijds met de neus op de feiten. Prijzen voor grondstoffen en energie zijn het afgelopen jaar fors gestegen en het ziet er allerminst naar uit dat die trend snel gekeerd wordt. Voor onze energie-intensieve industrie in Vlaanderen heeft dit een zware impact – zo hebben BASF, ArcelorMittal en Nyrstart hun productie al verlaagd. Hoog tijd om onze afhankelijkheid van gas en olie af te bouwen en versneld in te zetten op hernieuwbare energie, ook in de industrie.

Tegelijkertijd zijn ook circulaire businessmodellen versneld rendabel aan het worden. Een meer circulair gebruik van materialen is van geostrategisch belang: het verlaagt onze afhankelijkheid van de import van schaarse grondstoffen, en vermindert bovendien de energie-input fors. Dat het de moeite waard is om proactief op een circulair model in te zetten, beseffen ze bijvoorbeeld al in de Duitse regio Nordrhein-Westfalen, waar onlangs het startschot werd gegeven voor een intense samenwerking tussen politiek, industrie en vakbonden voor de transformatie van de lokale aluminiumindustrie naar een klimaatneutraal en circulair model.

De industriële transitie lijkt nu echt van start gegaan, ook hier in Vlaanderen na een weliswaar zeer aarzelende start.

Kortom: de industriële transitie lijkt nu echt van start gegaan, ook hier in Vlaanderen na een weliswaar zeer aarzelende start. We kunnen met zekerheid stellen dat de werknemers in de betrokken sectoren daarvan de impact zullen voelen. Is dat reden tot grote ongerustheid? Niet noodzakelijk, want zoals de eerder vernoemde studie van Econopolis over North Sea Port duidelijk aangeeft, liggen er ook heel wat opportuniteiten voor nieuwe jobs in circulaire waardeketens in het verschiet. Alles hangt af van onze bereidheid om de nieuwe realiteit te omarmen en om proactief verstandige keuzes te maken voor de toekomst.

EUROPESE VAKBONDEN EN DE GREEN DEAL

Het lijkt een constante in de discussies rond de industriële transitie: zowel op Europees als op Vlaams niveau weegt de bedrijfswereld zwaar op de politieke agenda en slaagt ze er goed in haar belangen te verdedigen. In de praktijk leidt dit al eens tot vertraging van doortastend klimaatbeleid, het vasthouden aan ontransparante financieringsstromen, of het vastklampen aan bestaande waardeketens met een onzekere toekomst.

Maar hoe zit het met de werknemers? Verschillende Europese vakbondskoepels hebben al hun bezorgdheid geuit over het gebrek aan passend beleidskader om de ingrijpende sociaaleconomische gevolgen van de Europese Green Deal te begeleiden, in het bijzonder ook voor werknemers in industriële sectoren.

Net als de meeste Europese vakbonden onderschrijft bijvoorbeeld het Europees Verbond van Vakverenigingen (EVV ofwel ETUC) volmondig de noodzaak aan doortastend klimaatbeleid. Tegelijkertijd is ze van mening dat 'de klimaatambitie die in het Fit for 55-pakket wordt voorgesteld, geflankeerd moet worden door een gelijkwaardige sociale ambitie'.

Weliswaar heeft de Europese Commissie ook een Just Transition Mechanism opgericht met de bedoeling om de sociale gevolgen van de transitie op te vangen, maar volgens de vakbondskoepel is dit ruim onvoldoende, gezien de schaal van de uitdagingen, en bovendien is de scope volgens hen te beperkt (gelimiteerd tot een paar sectoren zoals steenkoolontginning en olieraffinage).

ETUC ijvert dan ook voor een grondige sociaaleconomische analyse van de transitie, massale investeringen om de sociale transitie te ondersteunen, betrokkenheid van werknemers bij het uitwerken van rechtvaardige transitieplannen op alle niveaus, en nauwe betrokkenheid van de sociale partners bij de uitwerking en het monitoren van de Europese Green Deal.

Waar het schoentje knelt, is dat de échte beleidsinstrumenten op vlak van sociaal beleid bijna volledig op nationaal of regionaal niveau liggen. Daarenboven wordt ook het industrieel beleid zelf nog voor een groot deel gestuurd vanuit de lidstaten. Denk maar aan de keuzes over welke investeringen er hier moeten komen, maar ook de financiering zelf, het innovatiebeleid of de infrastructuur. Er is daarom ook een belangrijke rol weggelegd voor de nationale vakbonden om de belangen van de werknemers in de transitie te verdedigen.

De afgelopen maanden voerden Bond Beter Leefmilieu en Reset.Vlaanderen, in het kader van het ESF-project 'Werknemers als Hefboom voor een Circulaire Economie', gesprekken met vakbonden uit heel Europa. Vakbonden blijken vandaag nog te worstelen met de vraag hoe ze de uitdagingen van de klimaatcrisis kunnen koppelen aan hun klassieke vakbondswerk. Klimaat blijft in de praktijk een 'moeilijk' vakbondsthema, want de prioriteit ligt bij de onderhandeling van arbeids- en loonsvoorwaarden voor de jobs van vandaag, en bovendien kan doortastend klimaatbeleid bepaalde jobs bedreigen. Of toch, dat is lange tijd het uitgangspunt geweest. Maar dat is aan het verschuiven. We konden ook heel wat interessante voorbeelden verzamelen van vakbonden die hun schouders zetten onder een ambitieuze maar rechtvaardige klimaattransitie, en dit ook in hun dagelijkse werking integreren.

Hoe zit het met onze buurlanden? De recent aangescherpte klimaatambities in Nederland en Duitsland hebben de vakbonden in onze buurlanden aangespoord om zich te positioneren op het thema industrieel klimaatbeleid, zoals we kunnen afleiden uit publicaties van de Duitse vakbonden IG-BCE en IG-Metall en van het Nederlandse FNV. De Nederlandse vakbond speelde ook een grote rol in het tot stand komen van het Klimaatakkoord in 2019. Tot de laatste dag werd onderhandeld over de oprichting van een kolenfonds om de werknemers uit de steenkoolsector te compenseren en te ondersteunen bij een kolenuitstap. De vakbonden werkten daarbij nauw samen met milieuorganisaties als Milieudefensie en Greenpeace.

EN DE VLAAMSE VAKBONDEN?

Ook bij de Vlaamse vakbonden zijn de geesten aan het rijpen. Het besef groeit dat de transitie naar een klimaatneutrale industrie een verregaande impact zal hebben op het vakbondswerk. Zo bracht ABVV Metaal naar aanleiding van haar statutair congres in 2022 een volledige brochure rond 'duurzame industrie' uit, waarin de transitie naar een klimaatneutrale metaalindustrie in detail besproken wordt.

ABVV Metaal bracht naar aanleiding van haar statutair congres in 2022 een volledige brochure rond 'duurzame industrie' uit.

Bond Beter Leefmilieu en Reset.Vlaanderen werken momenteel samen met ACV en ABVV om kennis te vergaren en standpunten te delen rond de industriële transitie in de metaal- en de chemiesector. In de slottekst van ons gezamenlijk project zullen we een aantal mogelijke hefbomen oplijsten ter inspiratie.

De context verschilt in ons land echter wel grondig van die in onze buurlanden, omdat het beleid tot dusver geen gelijkaardige ambitie aan de dag legt. We merken dat vele vakbondsmedewerkers individueel wel al overtuigd zijn van de transitie, maar dat de handvaten ontbreken om de transitie structureel in de werking van de vakbond te verankeren.

Nochtans zijn we ervan overtuigd dat de vakbond daar een belangrijke rol in kan spelen: werknemers voorbereiden op een complexe én urgente industriële transitie die sowieso op ons afkomt. Vakbonden hebben de mogelijkheid om te ijveren voor duurzame en kwalitatieve jobs, waarbij werknemers hun competenties kunnen upgraden, en waar nodig begeleid worden naar een nieuwe job.

De vakbond zou haar leden kunnen motiveren om op bedrijfsniveau de volgende vragen te stellen: (i) Welke emissies zijn er in de hele waardeketen van ons bedrijf? (ii) Wat kunnen we doen om ze tijdig naar beneden te brengen? en (iii) Welke competenties zijn nodig om dat te doen?

Dat is belangrijk. Want bedrijven die geen plan hebben om zich in te schakelen in de fossielvrije economie van de toekomst, dát is op termijn de grootste bedreiging van de jobs.

Vakbonden zouden daarnaast proactief kunnen ijveren voor een rechtvaardig transitiebeleid – ook op sectoraal niveau – en de dialoog hierover aangaan met werkgevers en met de politiek, naar het voorbeeld van de aluminiumindustrie in Nordrhein-Westfalen. Ze kunnen ook pleiten voor een Rechtvaardige Transitie Commissie zoals in Schotland.

In eigen land lijkt de politiek helaas te talmen met het opmaken van rechtvaardige transitieplannen. Omdat de regio's geen overeenstemming over de besteding van Europese middelen konden bereiken, heeft België nog geen 'Territorial Just Transition Plan' bij de Europese Commissie ingediend. De vakbonden zijn ook niet betrokken bij de opmaak van zo'n plan. Vakbonden zullen anderzijds wel een plaats aan de tafel krijgen in het Permanent Overlegorgaan 'Klimaatsprong Industrie' dat tot stand komt in het kader van het nieuwe industriedecreet van minister Crevits (2021). Dat is een stap in de goede richting, maar nog onvoldoende. De ingrijpende transitie van onze industrie vereist een breed draagvlak. Ze is dus gebaat bij actieve participatie van het hele middenveld, inclusief vakbonden en milieubeweging, bij alle aspecten van het industriebeleid.

De industriële transitie zou een vast onderdeel moeten worden van het sociaal overleg. De sterke vakbondsvertegenwoordiging in ons land en de goede verankering van de sociale dialoog op nationaal, sectoraal en ondernemingsniveau kan daarbij een troef zijn. Bovendien lijkt het niet onverstandig dat vakbonden proactief aan de kar trekken voor een snellere industriële transitie. Want terwijl onze buurlanden concrete plannen uitwerken om de transitie te versnellen, dreigt Vlaanderen de boot te missen door een gebrek aan vooruitziend beleid.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 6 (juni), pagina 30 tot 33

• sociaal beleid
• klimaatbeleid
• vakbonden
• transitie