Met een bondskanselier die niet Angela Merkel heet en een onuitgegeven regeringscoalitie startte de regering-Scholz I eind 2021 met de belofte een nieuw tijdperk te willen inluiden. Voor het eerst sinds enkele decennia bestaat de Bondsregering uit drie politieke blokken: de sociaaldemocraten, de groenen en de liberalen. In Berlijn geen componist als naam voor de coalitie, maar wel een knipoog naar de kleursamenstelling van een verkeerslicht, de Ampelkoalition. Duitsland zoals altijd, kühl und sachlich.

Ondanks de schijnbaar onoverkomelijke tegenstellingen tussen de liberale FDP en Bündnis 90/Die Grünen slaagde sociaaldemocraat Olaf Scholz er in een recordtempo in om een driepartijenregering rond de SPD te smeden. In de preambule van het regeerakkoord wordt de grootsheid van de opdracht niet geschuwd. De verkeerslichtcoalitie wil een decennium van vooruitgang en vrede aansnijden waarin de energietransitie versneld wordt en de nationale welvaart ook binnen de globalisering kan gegarandeerd worden. In tijden van snelle verandering moet de politiek maatschappelijke spanningen verminderen en het vertrouwen in de democratie versterken.

De Russische aanvalsoorlog in Oekraïne zette die intentieverklaring twee maanden na de eedaflegging meteen op scherp. Onverwacht in Berlijn, maar tegelijk een voorzet voor Scholz om in het parlement een Zeitenwende op gang te brengen, een historisch keerpunt in het Duitse defensiebeleid met een directe budgetinjectie van 100 miljard euro. Dat moet de komende jaren het jaarlijkse defensiebudget met een derde verhogen richting 2% van het bbp.

In een Duitsland dat worstelt met het eigen pacifisme is dat zeker een keerpunt, maar de betekenis op lange termijn moet nog blijken. De voorbije maanden werden debatten die al jaren meegaan opnieuw gevoerd en vroegen de grootste internationale kranten zich af of de slapende reus, de Europese leider tegen wil en dank nu eindelijk zal opstaan. Kan de oorlog in Oekraïne de schop onder de Lederhosen zijn die nodig is?

Misschien, maar buitenlandse politiek wordt altijd door binnenlandse bekommernissen bepaald. De voorbije maanden leerden dat de Russische aanvalsoorlog vooral de innerlijke kwetsbaarheden blootlegt van de coalitie die zichzelf als 'bondgenootschap voor vooruitgang en vrede' in het zadel hees. De twistappels zijn daardoor vroeger dan verwacht op tafel beland en oude demonen moeten opnieuw onder ogen gekomen worden. De Duitse bereidwilligheid om koste wat kost de Russische beer uit te roken, mag niet overschat worden.

Dat de ingebruikname van de Duits-Russische gaspijpleiding Nord Stream 2 definitief begraven werd, is in Duitsland niet niets.

Dat de ingebruikname van de Duits-Russische gaspijpleiding Nord Stream 2 definitief begraven werd, is in Duitsland evenwel niet niets. Doorgaans is meer dan de helft van het gebruikte aardgas in Duitsland afkomstig uit Rusland, waardoor het decennium van de energietransitie nog sneller dan verwacht wordt aangesneden. Moeilijke keuzes dringen zich op bij elke stap om de afhankelijkheid van Rusland een beetje meer af te bouwen. Vooral de groenen, maar ook de liberalen komen daardoor op kernthema's onder druk te staan. Ondertussen draagt de SPD het juk van het verleden in de peilingen, met oud-kanselier Schröder als nemesis van de Russische gasafhankelijkheid en zijn banden met Poetin.

Ook in Duitsland werd het debat over kernenergie zo nieuw leven ingeblazen. Aangejaagd door de conservatieve oppositie, bracht de FDP recent een langere looptijd van de laatste kerncentrales op de regeringstafel. Vooral de Beierse kerncentrale Isar 2 lijkt voor een verlenging tot eind 2024 in aanmerking te komen in de energiebehoeftige industrie van het Duitse zuiden.

Voorlopig lijkt dat een stap die onoverkomelijk is voor de groene partij die haar wortels vond in de anti-atoombeweging. Desalniettemin is het niet langer bij voorbaat uitgesloten, want de kopman van Die Grünen, vicekanselier en minister van Economie en Energie Robert Habeck leidt zowaar de individuele poppolls. Niet onverdiend. Met lef, flair en welsprekendheid slaagt hij erin zowel de groene kiezer als de Duitse middenstand uit te leggen waarom hij LNG-deals sluit met de niet zo menslievende Qatarezen, waarom de vervuilende kolencentrales in de Lausitz en het Ruhrgebied voorlopig toch blijven draaien en vooral: hoe de groenen de scherven ruimen van een eenzijdig energiebeleid waar CDU/CSU en SPD decennia verantwoordelijk voor waren.

Habeck stelde al een groot Paaspakket voor waarmee hij 80% van de Duitse stroomvoorziening tegen 2030 met duurzame energie wil laten opwekken. Onder meer de capaciteiten uit windenergie moeten tegen dan meer dan verdubbeld worden. De doelstelling wordt erkend als zwaarwegend publiek belang, waardoor procedures vereenvoudigd moeten worden. Zo zou het niet langer enkele jaren en meerdere procedureslagen mogen duren vooraleer ergens een nieuwe windmolen opgericht wordt en kan Duitsland sneller energie-onafhankelijk worden, zo luidt het.

Op veel symbooldossiers delven de groenen steevast het onderspit met een neen van FDP-kopman Christian Lindner, minister van Financiën en notoir autoliefhebber.

Toch zal dat niet volstaan om de groenen te doen doorgroeien na deze legislatuur. Op veel symbooldossiers delven de groenen steevast het onderspit met een neen van FDP-kopman Christian Lindner, minister van Financiën en notoir autoliefhebber. Voorlopig geen verbod op de verbrandingsmotor na 2035 en geen snelheidslimiet op de Duitse Autobahn.

Wel kon de regering ter compensatie van de hoge energieprijzen een tijdelijk 9-euro-ticket invoeren, een immens populaire maatregel waarmee elke burger voor 9 euro per maand het Duitse openbare vervoer kan gebruiken in de zomermaanden. Maar voor een vervolg gaat ook hier Christian Lindner dwarsliggen, die als begrotingshavik maar wat graag wil laten zien dat de FDP de CDU niet nodig heeft in de regering om een streng begrotingsbeleid te voeren.

De SPD is dikwijls veroordeeld tot arbitrage tussen groenen en liberalen. Het is vooral de taak van Scholz om de regering te doen slagen en de kanselier heeft er dan ook geen probleem mee om zijn meer centrumprofiel te gebruiken om de liberalen te vriend te houden. Geen roodgroene tandem met een liberale bijzit, maar een echt trio?

In een jaar waarin bijna elke beleidsdaad een reactiemaatregel op de oorlog en de energieprijzen lijkt, wordt het najaar voor de SPD een spannend moment. Dan wil het eindelijk het trauma van de Hartz IV-hervormingen van het sociale zekerheidsmodel uit de Schröder-jaren achter zich laten. In de plaats daarvan moet het 'Bürgergeld' er komen, een uitkeringssysteem voor werklozen met minder sanctioneringen, hogere uitkeringen en lagere drempels. De deadline van 1 januari 2023 heeft de Bondskanselier zichzelf publiek opgelegd en moet het culminatiepunt worden van een hervorming die de SPD al jarenlang heeft voorbereid.

In een jaar waarin bijna elke beleidsdaad een reactiemaatregel op de oorlog en de energieprijzen lijkt, wordt het najaar voor de SPD een spannend moment.

Ook hier dwong Lindner af dat de hervorming deel uitmaakt van grotere besprekingen binnen een maatregelenpakket tegen de hoge energieprijzen, met daarbij een herziening van woontoelages en een reeks belastingverlagingen waarvan de discussie loopt of die niet vooral hogere inkomens ten goede komen. Het zal de herfstdebatten binnen de coalitie sowieso op scherp zetten, zeker omdat Lindner ook de schuldenrem opnieuw wil invoeren vanaf 2023, wat de ruimte voor koopkrachtmaatregelen zou verengen in een woelige winter.

Bondskanselier Scholz stuurt deze zomer elke dag zonnige groeten uit een ander Duits gehucht. Net zoals veel andere topministers is hij op toer alsof het verkiezingen zijn. De inzet is namelijk groot, want Duitse kranten schrijven nu al over onrusten vanaf de herfst door inflatie en immer hogere energieprijzen. Durft Poetin de gaskraan volledig dicht te draaien? En wat als het zover komt? Het zijn vragen die de politiek, de inlichtingendiensten, het bedrijfsleven en de hele civiele samenleving op dit moment bezighouden. Een koude winter kan voorafgegaan worden door een hete herfst van maatschappelijke onrust en politieke onzekerheden. De verkeerslichtcoalitie zet zich schrap.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2022: Zonnige groeten uit van Samenleving & Politiek.

• Zonnige groeten uit
• Duitsland