Elk jaar krijg ik wel een aantal vragen van scholieren om hen met een interview te helpen bij het maken van een opdracht. Die vragen gaan over allerlei aspecten van het leven die jongeren aanbelangen. Het valt me op dat ik dit jaar meerdere vragen kreeg die te maken hebben met studiekeuze bij de overgang naar het hoger onderwijs. Een leerling van het laatste jaar secundair onderwijs formuleerde de vraag als volgt: 'Moeten wij ons zorgen maken over het belang van onze studiekeuze voor onze toekomst?'. Ik vond dit een prangende, maar ook wel relevante en authentieke vraag. Er spreekt een onrust uit over hoe moeilijk het is de juiste keuze te maken. Ik zag ook in mijn persoonlijke omgeving hoe moeilijk jonge mensen het hebben wanneer zij een, naar hun aanvoelen, levensbepalende keuze moeten maken op de leeftijd van 17, 18 jaar. Het is voor jonge mensen een zeer stresserend moment in hun nog prille levensloop en de schrik een foute keuze te maken zit er diep in.

Er komt bij studiekeuze een hele reeks factoren, overwegingen en percepties kijken. Eigen ambities en interesses, talenten (voor zover men die in het secundair onderwijs heeft kunnen ontdekken en exploreren), verwachtingen over werk, inkomen en levenskwaliteit, percepties en cultureel bepaalde beelden (soms ook stereotypen), opvattingen over de sociale referentiegroep waar men toe wil behoren, enzovoort. Veel van die overwegingen en percepties zijn sociaal, cultureel en genderspecifiek. Een complexe mix van elementen waarin een gebalanceerd antwoord moet worden gevonden.

Er zijn verschillende voorzieningen en initiatieven om jonge mensen hierbij te ondersteunen. Er zijn diverse vormen van begeleiding bij studie- en beroepskeuze. Men probeert jonge mensen informatie te geven over ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, en over profielen van studies en beroepen. Door de huidige arbeidsmarktkrapte proberen verschillende beroepenvelden zich positief in de markt te zetten en hun aantrekkingskracht bij jongeren te verhogen. De idee staat hierbij centraal dat door middel van meer objectieve informatie de jongeren verstandiger zullen kiezen. Ik vrees dat dat een uitermate naïef idee is. Iedereen kent de oude verhalen van foute, soms zelfs compleet belachelijke of zelfs door discriminatie beïnvloede adviezen in studie- en beroepsoriëntering door PMS en CLB in het verleden. Maar het probleem is fundamenteler.

Ongewild creëren studiekeuzeadviseurs beelden over de toekomst van beroepen. De vraag is of dat vandaag nog wel mogelijk is.

Studiekeuzeadviseurs zullen zeggen dat ze nooit voorspellingen doen. Maar ongewild creëren ze wel beelden over de toekomst van beroepen en beroepenvelden. De vraag is of dat vandaag nog wel mogelijk is. Evoluties gaan razendsnel, niet alleen wat beroepen betreft maar nog veel meer wat de taakinhouden van beroepen betreft. De tijdsduur van een hogeronderwijsopleiding van 3, 4, 5 jaar maakt elke voorspelling onmogelijk. Niemand weet precies wat bijvoorbeeld de impact van ChatGPT op beroepen zal zijn. Vandaag verschijnt daar in de gespecialiseerde literatuur de ene paper na de andere over, met telkens weer andere inzichten en verwachtingen. In de VS woedt vandaag een discussie over de vraag of en hoe sterk ChatGPT en soortgelijke AI systemen de juridische beroepen zullen treffen. Niemand die het precies weet, maar de prognoses gaan wel voorbij aan wat we ons vandaag überhaupt kunnen inbeelden.

Alle goedbedoelde stukken en brokken informatie maken het, vrees ik, voor jongeren extra moeilijk. We verwachten een rationeel besluitvormingsproces op basis van objectieve informatie waarbij de onzekerheidsgraden enorm hoog zijn. Dit vergt competenties die zelfs voor een masteropleiding te hoog gegrepen zijn. Dat betekent niet dat alle adviezen zinloos zijn, zeker niet. Ik vind persoonlijk dat het wel degelijk zin heeft te wijzen op de grote maatschappelijke nood naar bijvoorbeeld STEM en technische profielen, of de nood aan zorgberoepen, of de nood aan leraren. Maar verder dan grove indicaties kan dit niet gaan.

Een probleem bij studiekeuzeadvisering is dat men vaak geen idee heeft van de reële competentievraag op de arbeidsmarkt.

Een ander probleem bij studiekeuzeadvisering is dat men vaak geen idee heeft van de reële competentievraag op de arbeidsmarkt. De skill demand is eveneens zeer sterk aan verandering onderhevig, ook binnen beroepen die wat naam betreft constant blijven. De opleidingswereld heeft nog steeds onvoldoende zicht op de reële kennis en competenties die bedrijven, organisaties en sectoren echt vragen. In de onderzoeksliteratuur gaat vandaag bijvoorbeeld veel aandacht naar de discrepantie tussen enerzijds routinematige kennis en competenties, die zeer veel aandacht krijgen in de curricula van opleidingen maar gradueel steeds minder belangrijk worden in de wereld van het werk, en non-routine competenties, waarbij onzekerheid voorop staat. De erosie en verminderende halfwaardetijd van kennis spelen daarbij een rol, maar meer nog de sterk veranderende aard van de inhoud van taken.

Ik vrees dat men jonge mensen een erg traditioneel beeld over de triade opleiding-diploma-beroep blijft meegeven. Dit beeld is ronduit fout en zal nog foutiever worden in de toekomst, zelfs voor een sterk op diploma's gefocuste arbeidsmarkt als de onze. De keten opleiding-diploma-beroep geldt maar voor een minderheid van velden meer, en zelfs daar komt ze onder druk te staan. Ongeveer 40% van de huidige actieven op de arbeidsmarkt werkt in een ander beroep of zelfs een andere sector dan waarvoor werd gestudeerd. Ik zou de aantallen filosofen die in de IT-industrie werken niet te eten willen geven. Of – dramatisch voor het onderwijs – de opgeleide leraren die in de banksector werken. De suggestie dat een diploma een soort levenslange garantie betekent, is jonge mensen een illusie opsolferen. Diploma's verliezen snel aan waarde en zijn volop bezig het conflict met competenties te verliezen. Dat betekent dat niet langer meer diploma's de wisselmunt op de arbeidsmarkt zijn, maar wel de competenties die mensen hebben.

We moeten jongeren aanmoedigen hun studiekeuze in een perspectief van permanente competentie-ontwikkeling en levenslang leren te plaatsen.

We moeten integendeel jongeren aanmoedigen hun studiekeuze in een perspectief van permanente competentie-ontwikkeling en levenslang leren te plaatsen. Dat is een volstrekt ander perspectief dan het traditionele beeld van opleiding-diploma-beroep, dat bij de stabiele 20e eeuwse arbeidsmarkt hoorde. Niet welk beroep zou je willen uitoefenen (met de veronderstelling dat dan voor de rest van je leven is), maar wel: in welke competentievelden zou je je willen bekwamen? En hen goed doen beseffen dat ze met een diploma nooit afgestudeerd zullen zijn, maar dat leren en werken gedurende gehele levensloop innig met elkaar verbonden zullen zijn. Dat men een verkeerde keuze zou kunnen maken die de gehele toekomst van een mensenleven zou hypothekeren, is een idee dat niet alleen psychisch zeer stresserend is, maar ook gewoon fout. Toch is het blijkbaar zo dat we jonge mensen over hun toekomst en hun keuzes leren nadenken.

Het antwoord op de vraag die de leerlingen me stelden, is wat mij betreft dan ook: neen, je moet je geen onnodige zorgen maken. Breng de complexiteit van het besluitvormingsproces terug tot een paar elementen die er echt toe doen: intrinsieke motivatie, belangstelling en werkijver. Dat laatste is misschien nog het meest belangrijke en wellicht ook wat controversieel. Maar de bereidheid om zich in te zetten lijkt mij de meest doorslaggevende factor te zijn. Het helpt wanneer dat kan gebeuren in een veld waarvoor je geïnteresseerd bent, maar het omgekeerde is niet waar. We leren leerlingen in het secundair onderwijs dat de zesjescultuur ook wel werkt. Tot op zekere hoogte is dit ook zo in het hoger onderwijs waar calculerend gedrag van studenten eveneens welig begint te tieren. Maar op de arbeidsmarkt zijn discipline, inzet en streven naar excellentie de echte sleutels tot succes. Motivatie en inzet zijn de echt belangrijke factoren bij studiekeuze. Je hebt de sleutels voor je toekomst zelf volledig in eigen handen.

• column
• onderwijs
• diploma