Op zondag 27 augustus 1933 organiseerde men in het Duitse concentratiekamp Börgermoor een circusvoorstelling voor de ongeveer 900 gevangenen en 50 bewakers. De initiatiefnemers van dit culturele evenement op een wel heel bijzondere plaats waren de gevangenen zelf. Maar het plan kreeg niet meteen de volle steun. Medegevangenen hadden duizend en één bedenkingen tegen een dergelijke onderneming. Het belangrijkste tegenargument was de vrees dat de circusvoorstelling zou worden gefotografeerd en gebruikt als propaganda om de zogenaamde 'humane behandeling' van gevangenen in Duitse concentratiekampen te bewijzen. De voorstanders daarentegen betoogden dat een dergelijke voorstelling juist nodig was om het moreel hoog te houden, om moedig te zijn in deze buitengewoon moeilijke leefomstandigheden en om de menselijkheid niet te verliezen. Tegenover de kritiek dat zij zouden bijdragen aan het plezier van hun beulen, stelden zij een duidelijke strategie om dit optreden te gebruiken om een bres te slaan in de gelederen van de bewaking. Het zou een middel kunnen zijn om sommige bewakers, die niet zo brutaal waren als de anderen, te imponeren met hun talent, met hun mens-zijn. Veel bewakers gaven aan dat ze zich stierlijk verveelden. Dus deze relationeel-verbindende strategie zou waarschijnlijk voor alle partijen een welkome opluchting zijn. En niet onbelangrijk: door de noodzakelijke voorbereidingen in de 'Unterhaltungskommission' konden ook zaken van belang in het kampleven worden 'georganiseerd'.

Het gehele gebeuren van deze circusvoorstelling wordt beschreven door de theatermaker Wolfgang Langhoff. In zijn wereldbefaamde boek Die Moorsoldaten verhaalde Langhoff over zijn dertien maanden durende gevangenschap in Duitse gevangenissen en concentratiekampen. Zoals velen werd hij onmiddellijk na de Rijksdagbrand gearresteerd. Niet omdat hij iets had misdaan, maar omdat potentiële vijanden van de nieuwe nationaal-socialistische staat in preventieve hechtenis werden genomen in daartoe ingerichte concentratiekampen. Langhoff bracht vier maanden door in het concentratiekamp Börgermoor in Emsland en vervolgens in het concentratiekamp Lichtenburg bij Torgau. Op 31 maart 1934 werd hij vrijgelaten en drie maanden later wist hij naar Zwitserland te vluchten. Daar verscheen begin 1935 zijn boek, een 'unpolitischer Tatsachenbericht', over zijn ervaringen in de hel van de eerste kampen. De Moorsoldaten was niet een van de eerste kamppublicaties in ballingschap, maar het werd wel een van de beroemdste getuigenissen. Niet in de laatste plaats vanwege Langhoffs literaire talent, maar ook vanwege het 'Börgermoorlied', dat tot op de dag van vandaag zeer bekend is.

De voorstelling 'Zirkus Konzentrazani' in Börgermoor bleek een geweldig succes. Een menselijkheid diende zich aan, zonder bevelen en zonder instructies.

De voorstelling Zirkus Konzentrazani in Börgermoor bleek een geweldig succes. Onder een strakblauwe hemel en een stralende zon hervonden de gevangenen hun gevoel van eigenwaarde. Een menselijkheid diende zich aan, zonder bevelen en zonder instructies. 'Alsof een instelling als een concentratiekamp niet bestond,' schreef Langhoff. De verschillende acts werden enthousiast begroet en gevolgd door uitbarstingen van gelach en aanmoediging. De directeur Konzentrazani leidde alles in goede banen. Er was een dierenshow met gekostumeerde gevangenen, een Moorballet met vijf Moorgirls, een humorist of 'Hu! Moor ist' die vijf minuten Moorfunk opvoerde, een 'Arabertruppe' van 15 gymnasten die een menselijke piramide bouwden gekleed in beddenlakens, een muziekkapel, clowns- en dansvoorstellingen, en nog veel meer. Niet zelden bevatte de voorstelling ook dubbele boodschappen om de spot te drijven met sommige nationaal-socialistische opvattingen. Maar alles was weloverwogen en doordacht. Strategisch werd de bewaking en de commandant zo opgesteld dat ze tegen de zon in naar het spektakel moesten kijken. Dit moest het eventueel fotograferen van de voorstelling bemoeilijken. Bovendien werd besloten het spektakel onmiddellijk af te breken als er een camera zou opduiken. Ten koste van alles moest propagandistisch gebruik van beelden van de kampvoorstelling worden voorkomen.

Het sluitstuk van de circusvoorstelling was een veertigkoppig koor dat voor het eerst het Börgermoorlied ten gehore bracht. Een kamplied over de Moorsoldaten, geschreven en op muziek gezet door enkele medegevangenen. De bewaking en de commandant zaten er roerloos bij, maar de gevangenen veegden een traan weg en zongen uit volle borst het laatste refrein mee. 'Dann ziehen die Moorsoldaten, Nicht mehr mit dem Spaten, Ins Moor!' De finale van een zeer geslaagde voorstelling. Het succes lag niet alleen in het moment en de uitvoering zelf, maar ook in de blijvende invloed die het had op de verhoudingen in het kamp. De bewakers bleven enthousiast en vroegen de gevangenen steeds weer om het lied te zingen en op te schrijven. De Kommandantur was hierover ontzet en verbood twee dagen later het inspirerende kamplied. De geest van menselijke verzet was echter uit de fles en het Börgermoorlied verspreidde zich via gevangenentransfers in en buiten de kampen. Het werd een lied dat symbool stond voor hoop, verzet en menselijke waardigheid.

Wat de gevangenen uit Börgermoor bereikten, moet ons inspireren om soms ook in deze donkere tijden een nieuw en verbindend verhaal te brengen.

Geconfronteerd met de woordelijke en fysieke geweldplegingen, en bovenal de wereldvreemde realiteit van het kampgebeuren, zochten deze eerste gevangenen van het nationaal-socialisme een weg om taal en verhaal te geven aan de precaire situatie waarin ze zaten. Vandaag is het 90 jaar geleden dat dit muzikaal meesterstuk van menselijke verzet tegen een onmenselijke realiteit werd gecreëerd. De gevangenen werden door het nazisysteem gereduceerd en geëssentialiseerd als vijanden van de staat. Een zeer donkere tijd brak aan. Het sociale weefsel in de Duitse samenleving raakte gescheiden van elkaar als water en olie. Maar dat verhinderde niet dat creatieve lui zoals Langhoff het theater als forum gebruikten om een nieuwe realiteit creëren in een wel heel uitdagende situatie. Tegenover het vitriool van de vijandige framing en hatelijke verwensingen plaatsten zij een onderhoudend en kunstzinnig verhaal die zelfs hun tegenstanders toelieten om zich even in hun plaats te stellen, de mens aan de overkant te zien. Via het Zirkus Konzentrazani werd een nieuw begin gemaakt, een andere sociale realiteit geconstrueerd. De onmogelijkheid om te spreken en de onmogelijkheid om te denken vanuit het perspectief van de andere werd doordacht aangepakt door in te spelen op wat ons als mens maakt. We zijn een verhalende diersoort. We geven daarmee vorm en werkelijkheid aan de wereld waarin we vertoeven. Wat de gevangenen uit Börgermoor bereikten moet ons inspireren om soms ook in deze donkere tijden een nieuw en verbindend verhaal te brengen. Het zou het theater van onze wereld ten goede komen.

• concentratiekamp
• verzet
• column