Bodyshaming, verkrachtingsfantasieën, doodsbedreigingen,… de bagger die vrouwen te verduren krijgen, is ontluisterend. Het gevolg laat zich raden. Steeds meer vrouwen verlaten het publieke debat en trekken zich terug.
'I may have the body of a weak and feeble woman, but I have the heart and stomach of a concrete elephant' - Queenie (Blackadder)
Wat een heerlijk veelzeggende persiflage is bovenstaande zin. Ze alludeert op de beroemde 'Speech to the Troops' die de monarch Elisabeth I in augustus 1588 gaf in Tilbury aan de Theems. Met de dreiging van de Spaanse Armada op de achtergrond, moedigde ze haar soldaten aan: 'I know I have the body, but of a weak and feeble woman, but I have the heart and stomach of a king, and of a King of England too.'
Elisabeth I geldt als één van de scherpste staatshoofden in de geschiedenis van Europa. Haar simpele bestaan en woordkeuze 'King' daagde heersende genderpatronen uit. Haar keuze voor een bewust ongehuwd en kinderloos leven was dan weer de oorzaak van heel wat speculaties over affaires en dies meer.
Nu ja, niks nieuws onder de zon. Voor haar was Cleopatra, de briljante Egyptische koningin, hetzelfde lot toebedeeld. Cleopatra, intelligent, rijk en machtig, werd door de Romeinse leiders van weleer afgeschilderd als een mannenverslindster die ook Marcus Aurelius verleidde.
En na Elisabeth I, kreeg ook keizerin Catharina de Grote dezelfde behandeling. Hoewel ze cultuur en literatuur deed floreren, en het Russische rijk onder haar bewind stevig werd uitgebreid, is ze vandaag in het collectieve geheugen vooral gekend omwille van allerhande wilde verhalen over haar zogezegde seksuele escapades, al dan niet met een hengst in de hoofdrol.
Elk van deze vrouwen kende opmerkelijk politiek succes. Aangezien dat succes de gevestigde waarden, normen en assumpties stevig uitdaagde, kreeg elk van hen te maken met giftige campagnes die hun verwezenlijkingen moesten doen vergeten.
Niet enkel vrouwelijke monarchen ondergingen dit lot. Cruciale bijdragen van briljante kunstenaressen en wetenschapsters zijn doorheen de geschiedenis ondergesneeuwd en kregen nauwelijks erkenning. Van Rosalind Franklin die de dubbele helix van de DNA ontdekte, maar twee mannen met die ontdekking en dito Nobelprijs zag gaan lopen; tot Rosa Bonheur, schilderes van het topstuk 'De paardenmarkt' waarvan de critici zich afvroegen hoe zo'n mannelijk werk gemaakt kon zijn door vrouwenhanden.
Het patroon is herkenbaar en hardnekkig. Reeds duizenden jaren lang tornen vrouwen die boven het maaiveld uitsteken op tegen de krachten die hen aanspreken op de toon van hun stem, op hun uiterlijk, hun emoties, hun seksualiteit en hun vrouwelijkheid. De afgelopen eeuwen is hard gewerkt om dit onevenwicht minstens formeel weg te werken, met belangrijke overwinningen zoals het stemrecht voor vrouwen en de genderquota op de verkiezingslijsten en het herwaarderen van pioniers.
Hoewel er onmiskenbaar stappen vooruit werden gezet, blijft de weerstand echter taai. Meer nog: ze lijkt te groeien.
VLOEIBARE TIJDEN EN DE RIJM IN DE GESCHIEDENIS
Onze wereld bevindt zich in volle verandering, en in onzekere tijden groeit bij velen de behoefte om vast te houden aan wat je kent. Crisis na crisis volgt elkaar op: van de meltdown van de banken in 2007, over de oorlogen in Syrië en Oekraïne tot de klimaatverandering en de energiecrisis. De vloeibare tijden waarin we leven, hebben zekerheden weggeslagen. Gevoelens van angst en onzekerheid over de toekomst nemen toe.
Autocratische figuren hebben van dergelijke momenten in de geschiedenis steeds gebruik gemaakt om de macht te grijpen. Ze bedienen zich daarbij van zondebokmechanismen die de verantwoordelijkheid voor wat gebeurt steeds bij andere groepen legt, en prediken een terugkeer naar een ingebeeld, geïdealiseerd verleden waar sociale rollen helder afgebakend zijn. Voorspelbaar. Zeker.
De wereldwijde heropkomst van extreemrechts en radicaal-rechts vandaag is in dat licht te kaderen. Drijvend op reactionaire en autoritaire denkbeelden, waarbij een essentialistisch beeld van groepen en gemeenschappen wordt aangehangen, verkopen ze vermeende zekerheid in onzekere tijden en schuiven ze problemen af op 'de Ander'. Die Ander kan dan zowat elke groep zijn met min of meer onderscheidende kenmerken: vrouwen, mensen van kleur, joden, christenen, moslims, holebi's, … iedereen moet zijn plaats en rol kennen. Dat lijkt verdacht veel op de sfeer van de jaren 1930 en 1940. En al herhaalt de geschiedenis zich nooit 100%, ze rijmt wel.
En zo komt het dat de lange en moeizame strijd van emancipatiebewegingen voor meer gelijkwaardigheid en gelijke rechten van de afgelopen eeuw, in huidige tijden simpelweg kan worden gediskwalificeerd als doorgeslagen en overdreven, want afbreuk doende aan de 'natuurlijke' positie van deze en gene (en bijgevolg bijdragend aan… nog meer onzekerheid).
Extreemrechts heeft een nieuw, zeer krachtig wapen: de grenzeloze onlineplatformen van het internet.
Zo komt het dat we vandaag, na 3.000 jaar gestaag werken aan beschaving, na bewegingen als #MeToo en #DailyRacism, een tegenbeweging van figuren en patronen kennen die mondige vrouwen en minderheden weer in het hoekje proberen duwen. En ze hebben daarbij een nieuw, zeer krachtig wapen: de grenzeloze onlineplatformen van het internet.
CIJFERS, CONTENT EN MIDDELEEUWSE CLICK-BAIT
De megafoon van de sociale media is daarbij een game changer. Het heeft de proporties aangenomen van een virtuele atoombom, zoals de Filipijnse journaliste en Nobelprijswinnares Maria Ressa het in 2021 treffend omschreef. Ressa waarschuwde dat de mix van leugens met emoties van woede en haat, zich online sneller verspreiden dan feiten dat kunnen.
Deze arena is het online equivalent van de Far West. Het is hier dat de toxiciteit die onze samenleving zo in haar greep lijkt te hebben, vrijelijk kan regeren. De cijfers spreken boekdelen.
Of het nu onderzoek is van De Groene Amsterdammer, The Guardian, The New York Times; vanuit ngo' s zoals Amnesty International, of vanuit academische instellingen zoals Princeton en Oxford: telkens weer is de hoeveelheid bagger ontluisterend hoog.
Elke 30 seconden krijgen vrouwelijke politici en journalisten wereldwijd haat in de vorm van seksisme, racisme en homofobie naar hun hoofd geslingerd. 10% van alle tweets gericht aan vrouwen op lijsten in Nederland bleek haatdragend of zelfs bedreigend. Bijna de helft van alle vrouwelijke parlementsleden in Europa werd al ernstig bedreigd. Het scala gaat van bodyshaming over verkrachtingsfantasieën tot doodsbedreigingen.
De combinatie van gender en etniciteit genereert nog meer haat en bagger. In Nederland ontvingen personen zoals Sigrid Kaag – gehuwd met een Palestijnse man – en Kauthar Bouchallikt – Nederlandse moslima met hoofddoek – de meeste haatberichten. Het onderzoek van de Utrecht Data School illustreert ook diepere dimensies van het probleem: van de manier hoe vrouwen beschreven worden in de media, hoe ze vaker met hun voornaam worden aangesproken, over welke onderwerpen ze worden bevraagd.
Uit ervaring durf ik zeggen: dit is bij ons, van links tot rechts, niet veel anders. Nog geen half jaar geleden werd minister Annelies Verlinden in een krant beschreven als 'ijskonijn'. Zuhal Demir is dan weer een hysterische, bemoeizuchtige Spaanse furie. En herinnert u zich nog het moment dat Charles Michel de federale regering achterliet om naar de Europese Commissie uit te wijken? Sophie Wilmès, die zijn plaats innam als premier, werd in een Vlaamse krant omschreven als 'vernis'.
Ik heb het allemaal zien passeren: de valse framing rond de kandidatuur van Zakia Khattabi voor het Grondwettelijk Hof; de hetze rond de bril van Gwendolyn Rutten. Om nog te zwijgen van de reacties nadat ze in 2019 antwoordde op de vraag of ze mogelijks interesse had in de Wetstraat 16. Het was blijkbaar nog te vroeg om als toppolitica die ambitie nog maar onder voorbehoud te mogen uitspreken. Opvallend als je ziet hoe vaak nieuwkomer, en enfant terrible, Georges-Louis Bouchez sindsdien die ambitie zonder al te veel commotie breed heeft geëtaleerd.
Zelf heb ik mijn deel ook gehad. Van 'vet zwijn' tot 'Erdogan-hoer', tot aanmoedigingen om mezelf op te knopen of gaar te sudderen in een ander land.
Zelf heb ik mijn deel ook gehad. Van 'vet zwijn' tot 'Erdogan-hoer', tot aanmoedigingen om mezelf op te knopen of gaar te sudderen in een ander land. Over de seksuele projecties van deze en gene ga ik zelfs niet eens beginnen. Het is een eindeloze stroom van schokkende bedreigingen, ongeacht de inhoud van het bericht waarop ze menen te moeten reageren.
Ik zag de springplank van sociale media verworden tot een beerput waar de hitte voor sommige groepen tot onhoudbare hoogtes wordt opgepookt door trollenlegers en algoritmes. Er valt voor de social mediaplatformen dan ook grof geld te verdienen met online misogynie en haat in het algemeen. Hoe spectaculairder de content, hoe meer clicks, hoe meer inkomsten.
Het gevolg laat zich raden. Steeds meer vrouwen en minderheden verlaten het onlinedebat en trekken zich terug. Dat is minder een probleem voor wie al bekend is, die vindt de weg nog wel naar de reguliere media. Maar voor wie start of net komt kijken, is het een hinderpaal op weg naar bekendheid als politicus. Los van politiek, is het bredere verlies aan diversiteit van stemmen door de onlinehaat ook een verschraling van onze democratie. En laat dat laatste nu net het doel van de reactionaire krachten zijn. Vrouwen en minderheden moeten immers niet te veel complimenten geven.
DE HITTE EN DE KEUKEN
De impact van al die demonisering blijft overigens niet beperkt tot de virtuele omgeving zelf. In eigen land verklaart alvast een minister dat ze haar dochter zal afraden om in de politiek te gaan omwille van de toxische omgeving. In het Verenigd Koninkrijk hebben 18 Britse parlementsleden aangegeven niet meer op te komen omwille van de voortdurende haatberichten. En aan het huis van Sigrid Kaag stond een half jaartje geleden Max te wachten met een brandende fakkel in de hand, als ware het de middeleeuwen. Ook niet verwonderlijk gezien het aantal keren dat ze door collega's als Geert Wilders werd uitgemaakt voor #heks, dat prompt trending werd op Twitter.
Heks, dat is hoe in de middeleeuwen vrouwen met kennis en macht werden bejegend.
De gevolgen lieten zich raden. Kaag besliste uit de actieve politiek te stappen. Maar de karaktermoord stopte niet. In een poging om de boodschap over de reële impact van de dagelijkse haat te overstemmen, grepen de trollen en de rechtse populisten terug naar een ander beproefd middel: het in twijfel trekken van haar verklaringen. Heel die communicatie, zo klinkt het, is immers maar een handigheidje en flauw smoesje om het eigen falen te maskeren. Diezelfde reactie viel ook de Schotse premier Nicola Sturgeon ten deel toen ze ontslag nam en verwees naar de impact van de dagelijkse brutaliteiten. Bovendien, hoge bomen vangen veel wind, kritiek is 'part of the job'.
Politici zijn inderdaad een specifieke categorie. Ze hebben de macht om dingen te veranderen, richting te geven aan de samenleving. Macht krijgt dingen gedaan; het is gegeerd. Dat is een van de redenen waarom bij politieke campagnes doorheen de eeuwen niet bepaald zachtzinnig werd omgegaan met elkaar. Bij de allereerste verkiezing van Winston Churchill vlogen de verwijten op de verkiezingsaffiches en pamfletten over en weer.
Doorheen de geschiedenis is zo het beeld ontstaan van de politieke arena als een hypercompetitieve omgeving waar je tegen een stevige stoot moet kunnen: 'If you can't stand the heat, stay out of the kitchen.' Churchill zelf verwoordde het als volgt: "Politics is almost as exciting as war, and quite as dangerous. In war you can only be killed once, but in politics many times."
Het gevolg van die context is dat vele politici die systematisch geviseerd worden door de online haters aan zelfcensuur gaan doen. Het 'hoort' er immers bij. Hoewel uit Amerikaans onderzoek blijkt dat ze soms tot drie maal vaker getargeted worden dan hun mannelijke, 'witte' collega's, wordt er eigenlijk relatief weinig openlijk over gedebatteerd. Velen hoeden zich ervoor om over te komen als slachtoffer, laat staan als kwetsbaar. Want kwetsbaarheid, het laten zakken van het pantser, is een uitnodiging voor nog meer haat. Het is bovendien een kenmerk van een slechte leider, van wie we eindeloos zelfvertrouwen en ongenaakbaarheid verwachten.
HET REACTIONAIRE GEVECHT OP OVERLEVEN
Het simpele gegeven dat bepaalde groepen een stem hebben in het publieke debat, verandert het aangezicht van leiderschap, en daardoor ook de dynamiek in een samenleving. De massale inzet van extreemrechtse ideologieën op tactieken van desinformatie, trolling en de promotie van de trad(itional) wives, is een getuigenis van het verzet tegen die steeds succesvollere verandering van dynamiek.
De mate van toxiciteit die we ervaren, kan in dat licht door optimisten misschien gelezen worden als één van de laatste stuiptrekkingen van reactionaire bewegingen. Maar ik vrees het tegendeel. Het vertrek van sterke vrouwelijke en diverse stemmen moet ons diep verontrusten. Ook de twijfel en de aarzeling bij zovele individuele vrouwen en jongeren vandaag of het wel de moeite is om in deze toxische tijden nog deel te nemen aan het publieke debat, is een stevig teken aan de wand.
Het democratische symbolische gevecht dat nu bezig is, is existentieel. De toxiciteit heeft een onhoudbaar niveau bereikt.
Het democratische symbolische gevecht dat nu bezig is, is existentieel. De toxiciteit heeft een onhoudbaar niveau bereikt. Hen enige mogelijke antwoord bestaat in het opbouwen van een tegenkracht met tanden, die op ene structureel niveau durft in te grijpen om de gelijke toegang tot de publieke ruimte te kunnen blijven garanderen en de nucleaire bom van disinformatie en fake news te kunnen beginnen ontmantelen. De Europese Digital Services Act, die voor het eerst maatschappelijke verantwoording vraagt aan de platformen, is alvast een stap in de goede richting.
De mogelijkheid tot het opheffen van de anonimiteit van gebruikers, het ingrijpen in het strafrecht bij herhaaldelijke online bedreigingen, het automatisch via pop-ups aanspreken van wie aanstootgevende boodschappen typt, het direct offline halen van haatdragende posts en fake news, tot het installeren van een met aanzienlijke boetes afdwingbare 'duty of care' benadering voor sociale platformen wereldwijd: allemaal belangrijke hulpmiddelen in het bereiken van dit doel.
In eigen land is ook het begrenzen van de financiering voor sociale mediapropaganda voor politieke partijen een middel om in te grijpen en iets meer hygiëne te brengen op het online terrein. De Vlaamse politieke partijen spannen in Europa immers de kroon wat betreft politieke advertenties, niet zelden met extreemrechts op kop en met jongeren als target.
Het hellend vlak is geen vaststaand gegeven. Toxiciteit is geen toeval. Om te kunnen herademen, heropbouwen, nieuwe mensen een kans te geven om deel te nemen aan de politiek is een sterkere omkadering van het debat in de virtuele wereld in deze digitale en geglobaliseerde tijden essentieel. Het overweldigende cijfermateriaal, de beslissingen van toppolitica's als Kaag om minstens mede onder druk van de niet aflatende haat een stap opzij te zetten, mijn eigen ervaringen in de politieke arena, … dit allemaal doen me aan de alarmbel trekken.
Tenslotte zijn vrouwen en minderheden ook maar allemaal mensen, niet?
Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 8 (oktober), pagina 6 tot 11
HET TOXISCHE PUBLIEKE DEBAT
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.