Er is absoluut niets mis met religie of met gelovige mensen. Godsdienstvrijheid is, net zoals een hele reeks andere vrijheden, een kostbaar goed. Maar dat rechtvaardigt niet dat de katholieke kerk in naam van een hypothetische hemelse macht al eeuwenlang een onevenredig grote invloed uitoefent op allerlei aspecten van het maatschappelijk leven en kan rekenen op royale overheidssteun. Los van de publieke middelen die naar deze institutie (en in mindere mate naar andere geloofsgemeenschappen) vloeien, is het bedenkelijk dat maatschappelijk cruciale sectoren zoals onderwijs en zorg in private en religieus/ideologisch geïnspireerde handen zijn. Daar is altijd wel wat protest tegen geweest, maar dat botste steevast op de onneembare vesting van een schier almachtig en onaantastbaar instituut.

De VRT-reeks Godvergeten heeft flinke barsten in dat bolwerk geslagen. Niet dat er echt veel nieuws boven water kwam. Dat sommige paters, nonnen en priesters er perverse en sadistische neigingen en praktijken op nahielden, was al lang letterlijk een publiek geheim. Ook de onherstelbare schade die dat berokkende aan de levens van slachtoffers was al goed gedocumenteerd. In het kader van de in 2010 begonnen Operatie Kelk werden honderden dozen met dossiers in beslag genomen bij onder meer het Aartsbisschoppelijk paleis van Mechelen en de commissie Adriaenssens die zich bezighield met de opvang van misbruikslachtoffers binnen de kerk. Er is controverse over wat er precies in die dozen zat en wat er met al die documenten gebeurd is, maar Operatie Kelk heeft in ieder geval niet geleid tot een grote schoonmaak in de kerk. Integendeel: het staat vast dat de kerk daders de hand boven het hoofd hield, en nog houdt, en dat ze slachtoffers in de kou liet, en laat, staan. Er werden commissies opgericht en er werd af en toe forse taal gesproken, maar de plegers werden niet aan het kruis genageld of zelfs maar de kerk uit gezet. Om maar één stuitend voorbeeld te noemen: voormalig bisschop van Brugge, Roger Vangheluwe, die bekende dat hij twee neefjes seksueel misbruikt had, verdween uit het openbaar leven maar behield zijn titel.

Over de houding van de kerk in gevallen van seksueel misbruik kan (en moet!) nog heel wat gezegd worden, maar dit stuk gaat over hoop. Dus laat het ons positief houden. Hopen op inkeer van de kerkelijke autoriteiten mag natuurlijk altijd, maar dat is tot dusver voornamelijk een doodlopend spoor gebleken. Wel hoopgevend is dat de reeks Godvergeten een ongezien hevige maatschappelijke reactie teweeggebracht heeft. De grote golf aanvragen tot ontdoping is vooral een symbolisch gevolg, want de kerk staat op het standpunt dat wie eens gedoopt is, levenslang lid van de club blijft.

Belangrijker dan de ontdopingsgolf is dat het prominent naar boven komen van de wantoestanden de kerk een stuk minder onaantastbaar heeft gemaakt en daardoor ruimte heeft geschapen voor debat. Zo kunnen er plots vragen gesteld over het wekelijks uitzenden via radio én televisie van de zondagsmis door de openbare omroep, iets wat in het verleden altijd als evident werd beschouwd.

De financiering van kerken vormt in de nasleep van 'Godvergeten' plots onderwerp van discussie.

Ook de financiering van kerken vormt in de nasleep van Godvergeten plots onderwerp van discussie. De katholieke kerk wordt gesubsidieerd op basis van het aantal inwoners per parochie. Zo kan het dat 75 à 80% van de subsidies voor levensbeschouwingen – in totaal bijna een half miljard per jaar – naar de katholieke kerk gaat, terwijl volgens een in 2018 door de Bisschoppenconferentie gepubliceerd jaarrapport slecht een kleine 53% van de Belgen zichzelf als katholiek beschouwt, en slechts 9,2% praktiserend is. En die cijfers gaan al jaren in dalende lijn. Nu is het komaf maken met de betoelaging niet zo eenvoudig, omdat het een grondwetswijziging vereist. Artikel 181 legt vast dat wedden en pensioenen van de bedienaren van erediensten ten laste komen van de Staat. Sinds 1993 genieten ook de afgevaardigden van niet-confessionele levensbeschouwingen van dit voorrecht. Dit paste ongetwijfeld bij de tijdsgeest en de historische context van 1830, maar na bijna 200 jaar zou dit gerust eens herbekeken mogen worden. En in afwachting van een grondwetswijziging zou alvast van de kerkelijke autoriteiten kunnen worden geëist dat ze plegers van seksueel misbruik weghalen van de lijst van door de overheid te betalen bedienaren van de eredienst. Ook andere financieringsmechanismen vormen onderwerp van politiek debat. De grondwet bepaalt dat de lonen van godsdienstleerkrachten in het gemeenschapsonderwijs door de overheid worden betaald. Gebouwen van geloofsgemeenschappen zijn vrijgesteld van onroerende voorheffing. Lokale besturen zijn verplicht bij te dragen aan onderhoud en restauratie van kerkgebouwen.

Dat de katholieke kerk een onevenredig grote stempel drukt op cruciale aspecten van het maatschappelijk leven, kan eindelijk ter discussie worden gesteld.

De subsidiëring wordt vaak verdedigd als een middel om de godsdienstvrijheid te waarborgen, maar het is niet direct duidelijk wat het verband tussen die twee is. Men kan maar moeilijk zeggen dat religies bedreigde instellingen zijn in landen zoals de Verenigde Staten en Nederland waar kerken niet gesubsidieerd worden. Het gaat ook niet alleen over geld. Feit is dat de katholieke kerk een onevenredig grote stempel drukt op cruciale aspecten van het maatschappelijk leven, zoals onderwijs en zorg, en dat ze in de context van afkalvende kerkelijkheid op veel terreinen aanzienlijk boven haar gewicht bokst. Dat dit nu eindelijk ernstig ter discussie kan worden gesteld, vind ik hoopgevend. Al is het heel jammer dat daarvoor een regelrecht horrorverhaal nodig was.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 10 (december), pagina 18 tot 19

• kerk
• misbruik
• Vlaanderen

10 GOEDE DINGEN IN 2023