Het World Economic Forum zette ‘AI gegenereerde desinformatie’ met stip op één als grootste dreiging voor 2024. Voor het Global Risks Report worden experten en beleidsmakers jaarlijks gevraagd in hun kristallen bol te kijken en de staat van de wereld te voorspellen. In het rapport voor 2023 was desinformatie nog nergens in de top tien te bespeuren, maar dit jaar stak het zelfs ‘extreme weergebeurtenissen’ voorbij dat al een decennium terecht in de top drie bengelt.

Die ongelooflijke stijging van de dreiging van desinformatie is merkwaardig, maar toch niet onverwacht. Zo’n 4 miljard mensen zullen in 2024 in democratische verkiezingen stemmen; onder andere in de VS, India, Indonesië, Mexico, heel Europa en natuurlijk ook in ons land trekken burgers naar de stembus. En dat na een jaar van duizelingwekkende AI ontwikkelingen die alsmaar realistischer beelden en teksten kunnen genereren, in een tijdperk waar er volgens het Digital News Report een wereldwijd record aan nieuwsafhakers is, ook in ons land. Het lijkt wel een perfecte storm.

De angst voor desinformatie richt zich het meeste op verkiezingen, omdat het een moment is waar een opinie werkelijke macht krijgt in de vorm van een stem. Die opinie beïnvloeden met leugens, geruchten en halve waarheden zou dus tot drastische machtsverschuivingen kunnen leiden. Het is echter moeilijk te meten welke impact desinformatie effectief op zo’n opiniewissel heeft; een politieke stem kantelt niet zo snel door een leugen. Keer op keer vinden onderzoekers weinig significante correlaties tussen fake news en verkiezingsuitslagen, enkel dat de overtuigden nog meer overtuigd geraken.

Keer op keer vinden onderzoekers weinig significante correlaties tussen fake news en verkiezingsuitslagen.

We moeten dus die dreiging van desinformatie voor machtsverschuivingen met een korrel zout nemen, en al zeker het AI gegeven. Sommige politici blijven keer op keer overduidelijke satire of slecht gephotoshopte desinformatie delen, wat bijna geruisloos passeert bij de achterban. Wat zegt dat over waar het probleem werkelijk ligt?

De dreiging van desinformatie kan ook onbedoelde gevolgen hebben. Verschillende onderzoeken tonen namelijk aan dat wijdverspreide angst voor desinformatie juist leidt tot een groter wantrouwen in gevestigde media en zelfs een verminderde capaciteit om desinformatie te identificeren. Een ‘backfire effect’ waarvoor al langer gewaarschuwd wordt wanneer mediageletterdheid enkel gestoeld is op het vergroten van scepticisme, en niet op herwinnen van vertrouwen in journalistiek en wetenschap.

Bovendien kan de dreiging van desinformatie ook leiden tot een reactie die gevaarlijker wordt dan de eigenlijke gevolgen van desinformatie. Ook daar vonden wetenschappers dat een grotere angst voor desinformatie leidt tot meer steun voor ondemocratische ingrepen. Verschillende landen hebben de voorbije jaren nieuwe wetgeving in het leven geroepen om desinformatie een halte toe te roepen. Maar ‘fake news’ wordt daarin vaak niet duidelijk gedefinieerd. Daardoor kunnen die wetten ook misbruikt worden om onafhankelijke pers de mond te snoeren. Volgens het Committee ter bescherming van Journalisten zijn zo’n 39 reporters wereldwijd zelfs opgesloten door dit soort wetgevingen.

Een grotere angst voor desinformatie leidt tot meer steun voor ondemocratische ingrepen.

En ook in Europa is sinds 17 februari de Digital Services Act (DSA) in voegen getreden. Deze welgekomen wetgeving legt de VLOPS (euro-lingo voor Very Large Online Platforms) bepaalde broodnodige verplichtingen tot transparantie op en geeft gebruikers meer mogelijkheden om in beroep te gaan tegen moderatie beslissingen van de platformen. De wetgeving kan echter ook door platformen als een botte bijl ingezet worden wanneer deze verplicht worden aan ‘risicobemiddeling’ te doen.

Dit werd recent nog duidelijk toen Europees Commissaris Thierry Breton de DSA verplichtingen rond schadelijke content inriep nadat er haatspraak en desinformatie verspreidde op verschillende sociale mediaplatformen naar aanleiding van Hamas’ aanval op Israël op 7 oktober. Uit onderzoek van ngo’s als Human Rights Watch en het Arab Center for the Advancement of Social Media bleek dat platformen als Meta in die periode ook systematisch stemmen die opkwamen voor mensenrechten in Gaza het zwijgen oplegde. Zij werden in dezelfde categorie van ‘Hamasverheerlijking’ gestoken. Hoewel de DSA verschillende provisies en safeguards heeft tegen eenzijdige en politieke interventies, kan een baldadige dreiging van wettelijke verplichtingen tot de overhaaste verwijdering van content leidden bij de platformen.

Met een te enge beperking op de vrijheid van spreken, kan men ook zij die sociaal onrecht aankaarten in de kiem smoren.

Desinformatie kan zeker debatten, protesten en legitieme kritiek vervuilen, het is de achilleshiel van liberale democratieën waarin belang gehecht wordt aan de vrije meningsuiting. Die openheid wordt ook gretig uitgebuit door zij die het niet zo nauw nemen met het belang om die ruimte open te houden. Maar met een te enge beperking op de vrijheid van spreken, kan men ook zij die sociaal onrecht aankaarten in de kiem smoren. De grootste fout die begaan kan worden, is ‘uit voorzorg’ legitieme kritiek dan ook maar onderdrukken.

Er zijn nare conclusie te trekken uit de voorspelling van de WEF, waar legitieme bezorgdheden zoals de ‘kost om te (over)leven’ en de ‘huizencrisis’ in de rangschikking zakken en worden vervangen door de dreiging van desinformatie. Willen we ons werkelijk wapenen tegen ondemocratische actoren die verkiezingen kapen, dan helpt het niet om sociale onrust toe te schrijven aan een publiek dat om de tuin zou geleid zijn. Dat soort denken leidt tot simpele oplossingen die complexe problemen alleen maar erger kunnen maken.

• column
• fake news
• journalistiek