De helft van de Vlaamse kiezers vindt dat de democratie in België niet naar behoren functioneert. Dat vertelde het opinieonderzoek De Stemming van de Universiteit Antwerpen en de Vrije Universiteit Brussel in 2023. Volgens datzelfde onderzoek ziet een derde van de kiezers meer heil in een sterke leider die geen hinder heeft van parlementen of verkiezingen dan in een democratisch bestel. We mogen die cijfers gerust verontrustend vinden.

Nochtans is onze democratie betrekkelijk gezond. Op de democratie-index van The Economist staat België op de 36^ste plaats. Dat is geen excellente positie, maar ons land scoort nog altijd beter dan 131 andere landen. Veel bijna-tweehonderdjarigen zijn er slechter aan toe. Er schort dus misschien niet zozeer iets aan de democratie zelf, maar wel aan de perceptie ervan. Het tweede cijfer van het onderzoek laat vermoeden dat er ook winst te boeken valt op het vlak van democratisch denken. Het onderwijs kan daar een vooraanstaande rol in spelen.

DE SCHOOL ALS VERBINDINGSPLEK

In haar boek Not for Profit pleit de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum voor onderwijs dat jongeren de vaardigheden meegeeft om de democratie gezond te houden. Dat houdt, volgens Nussbaum, in dat scholen bij jongeren de capaciteit ontwikkelen om de wereld te zien vanuit het standpunt van de andere, dat scholen het clichématige denken bestrijden als zouden bepaalde minderheden minderwaardig zijn, dat scholen echte kennis over andere groepen bijbrengen zodat stereotypes worden doorbroken, dat scholen bijbrengen hoe iedereen verantwoordelijk is voor het eigen gedrag, en dat scholen het kritisch denken bevorderen en het verkondigen van afwijkende meningen aanmoedigen. Het idee dat het onderwijs zuurstof aan het democratisch denken geeft, is geen vreemde gedachtegang. De school is één van de weinige plaatsen in de samenleving waar iedereen samenkomt. Het is daarom de ideale plek om verschillen te overbruggen en verbinding na te streven.

De school is één van de weinige plaatsen in de samenleving waar iedereen samenkomt.

Het pleidooi van Nussbaum verwoordt grotendeels wat in het genetisch materiaal van het Gemeenschapsonderwijs zit vervat. Het GO! ziet onderwijs als veel meer dan zuivere kennisoverdracht. Onze 40.000 leraren bereiden de volgende generaties niet alleen voor op de arbeidsmarkt of het hoger onderwijs met competenties en kennis, ze wakkeren ook burgerschapszin aan. Ons pedagogisch project brengt waarden over en leert leerlingen samenleven in diversiteit. Door jongeren op te voeden tot actieve, positief kritische en democratische burgers die streven naar een gemeenschap waar het goed leven is, leggen we mee de fundamenten voor de samenleving van morgen. Een belangrijk instrument in dat streven is de interlevensbeschouwelijke dialoog, die over alle scholengroepen van het Gemeenschapsonderwijs is uitgerold en vanaf het nakende schooljaar naar het zesde jaar secundair onderwijs uitbreidt.

INTERLEVENSBESCHOUWELIJKE DIALOOG

Het GO! heeft de grondwettelijke opdracht om neutraal onderwijs aan te bieden in naam van de gemeenschap en voor de gemeenschap. Die opdracht houdt ook in dat alle leerlingen les krijgen in de levensbeschouwing van hun keuze. De afscheidnemende Vlaamse Regering nam in het regeerakkoord op dat het GO! in de derde graad van het secundair onderwijs zou overschakelen van twee uur levensbeschouwing per week naar één uur levensbeschouwing en één uur interlevensbeschouwelijke dialoog (ILD). Cruciaal hierbij is dat de ILD het tweede uur levensbeschouwing niet vervangt, maar er een andere invulling aan geeft. Even essentieel is dat de leerkrachten levensbeschouwing in co-teaching voor deze invulling zorgen. Ze leren hiermee over de grenzen van de eigen levensbeschouwing heen kijken en samenwerken. En dat is precies wat ze ook de leerlingen meegeven.

Tijdens het uur interlevensbeschouwelijke dialoog leren tieners elkaars levensbeschouwing en maatschappijvisie kennen.

Tijdens het uur interlevensbeschouwelijke dialoog leren tieners elkaars levensbeschouwing en maatschappijvisie kennen, en ze leren ook vragen te stellen en standpunten te uiten met respect voor elkaars eigenheid. Tijdens het proefproject dat in 2021 in zeven scholen van start ging, bleek dat leerkrachten én leerlingen de dialoog een waardevol instrument vonden om de verschillen maar ook de gelijkenissen tussen de levensbeschouwingen te leren kennen. Ook gaven leerlingen aan dat ze tijdens de lessen leerden te argumenteren en de eigen mening durfden bij te sturen door naar elkaar te luisteren.

Afgelopen schooljaar maakte het proefproject plaats voor een bredere uitrol in alle 26 scholengroepen van het Gemeenschapsonderwijs. De vijfdejaars die in het traject stapten zullen het vanaf september voortzetten in het zesde jaar. Voortaan krijgen leerlingen van heel de derde graad secundair onderwijs de kans om elkaar op deze manier te ontmoeten. Dit maakt van de interlevensbeschouwelijke dialoog een krachtig middel tegen maatschappelijke polarisering en een oefenplaats voor actief burgerschap.

TOEKOMSTOPTIMISME

Het Gemeenschapsonderwijs vertrouwt op de toekomst. De jongeren van vandaag zullen een betere wereld bouwen dan degene waarin ze geboren zijn. Dit toekomstoptimisme steunt op de overtuiging dat jongeren veelbelovende individuen zijn die wij in het onderwijs mee helpen ontwikkelen. Wij gaan in tegen de vaak opborrelende oprisping dat jongeren problemen zijn die het onderwijs mee moet helpen oplossen. Het onderwijs van het GO! geeft al zijn leerlingen de kansen om te excelleren, maar het geeft ze ook de gepaste houding mee voor een leven lang leren, samen met de waarden om die betere toekomst vorm te geven. Door een rechtstreekse ontmoeting van visies te organiseren binnen de veilige context van het klaslokaal, leggen we de basis voor jongeren om op te groeien tot actieve en positief kritische en democratische burgers.

Burgerschap betekent voor het Gemeenschapsonderwijs niet dat wij jongeren in de pas willen leren lopen en volgzaam laten uitvoeren wat van hen verwacht wordt.

Burgerschap betekent voor het Gemeenschapsonderwijs niet dat wij jongeren in de pas willen leren lopen en volgzaam laten uitvoeren wat van hen verwacht wordt, want dit is net een voedingsbodem voor allerlei vormen van extremisme. Burgerschap betekent dat we jonge mensen zelfstandig leren denken. Zodat ze hun eigen handelen en oordelen kritisch in vraag kunnen stellen. Zodat ze keuzes leren maken over welke mens ze willen zijn. Zodat ze voor zichzelf en voor anderen het verschil kunnen maken. Zodat ze anderen en hun overtuigingen leren begrijpen, erkennen en aanvaarden. En begrip, erkenning en aanvaarding vertrekken bij kennis, van zichzelf en van de andere. De interlevensbeschouwelijke dialoog van het GO! legt daar de kiem voor.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2024 - Verzet van Samenleving & Politiek.

• onderwijs
• polarisering
• verzet2024