Abonneer Log in

Europa’s stille terugkeer naar eugenetica: demografische paniek als wapen

  • Soumaya Majdoub - Doctoraatsonderzoeker aan het BRISPO Brussels Centre for Social and Population Studies – VUB
  • 27 mei 2025

Er grijpt een combinatie van militarisering, demografische paniek en populistische bezuinigingsdrift om zich heen. Dat zijn niet toevallig de ingrediënten die Europa in de jaren ’30 naar de afgrond leidden.

Vienna, Central children's home, infant check. 1930s, ©Unspash License

Terwijl de blik van de wereld gericht is op de chaos van het turbokapitalisme van Trump over de Atlantische Oceaan, voltrekt zich in Europa een stillere, grimmigere crisis: hier, in het hart van de vermeende verlichting, grijpt een combinatie van militarisering, demografische paniek en populistische bezuinigingsdrift om zich heen – niet toevallig ingrediënten die Europa in de jaren ’30 naar de afgrond leidden.

Vandaag is het geen jodenhaat of rassenwetenschap die de geest van de eugenetica aanwakkert, maar een schijnbaar rationele obsessie met “volkskraft”: dalende geboortecijfers, vergrijzing als “tijdsbom”, en pensioenleeftijden die stijgen terwijl verzorgingsstaten afbrokkelen. Het resultaat? Een samenleving die ongeboren kinderen, migranten en ouderen reduceert tot economische variabelen – en daarmee de poorten opent voor een nieuw tijdperk van uitsluiting. Europa waant zich nog steeds verlicht, maar in de schaduw van deze normalisering van uitsluiting ontwaakt opnieuw de geest van de eugenetica. En zoals de geschiedenis leert: een continent dat zijn crises oplost met demografisch darwinisme, tekent voor zijn eigen ondergang.

EUGENETICA: VAN PSEUDOWETENSCHAP TOT TECHNOCRATISCH BELEID

Eugenetica – ooit verpakt als “volksgezondheid” – draaide altijd om één vraag: wiens leven telt (mee)?

In de jaren ’30 gebruikten Europese regimes “wetenschap” om Joden, Roma en mensen met een handicap te bestempelen als “parasieten” die de natie verzwakten. Vandaag verschuilt hetzelfde denken zich achter technocratische termen als “demografisch evenwicht” en “duurzame vergrijzing”. In 2020 betaalde Tsjechië miljoenen aan schadevergoedingen aan Roma-vrouwen die gedwongen werden gesteriliseerd – een praktijk die tot in de 21e eeuw voortduurde. Dit was geen geïsoleerd incident, maar onderdeel van een bredere Europese trend: de herleving van eugenetische ideeën, nu vermomd als pragmatische oplossingen voor “demografische instorting” en “cultureel behoud”. Van anti-immigratiepaniek tot overheidsinspanningen om de geboortecijfers op te krikken, Europa worstelt met een gevaarlijke terugkeer van het geloof dat sommige levens meer waard zijn dan andere.

DE MYTHE VAN DE “DEMOGRAFISCHE WINTER”

Al decennia lang horen we Europese leiders waarschuwen voor dalende geboortecijfers. Politici spreken over “lege wiegjes” en “aftaaiende volkeren”, terwijl we media nog steeds horen spreken over een “demografische tijdbom” (in Afrika en Azië weliswaar). De geboortecultus in Hongarije maakt dat Viktor Orbáns regering gezinnen betaalt om “Europese baby’s” te baren, terwijl ze vluchtelingen weert als “demografische vervuiling”. Een beleid dat niet alleen nationalistisch is, maar ook expliciet eugenetisch: het promoot een gewenste bevolking en sluit anderen uit.

Orbáns regering betaalt gezinnen om “Europese baby’s” te baren en weert vluchtelingen als “demografische vervuiling”.

De stijgende pensioenleeftijd in verschillende landen, ook bij ons, wordt verkocht als “economische noodzaak”, maar draagt de ondertoon dat ouderen een last zijn – een idee dat rechtstreeks uit het draaiboek van de jaren ’30 komt toen “nutteloze eters” werden gesteriliseerd of vermoord.

Ook in Italië heeft de regering-Meloni een "geboortetoeslag" geïntroduceerd, naast haar restrictieve immigratiebeleid. Tijdens een conferentie in 2023 over de "demografische winter" verklaarde Meloni – een fervente aanhanger van de omvolkingstheorie – dat Italië "de schoonheid van het ouderschap moet herontdekken", terwijl ze tegelijkertijd een van Europa's meest restrictieve beleidsmaatregelen op het gebied van migratie en asiel implementeerde.

PRONATALISME EN ZELFBESCHIKKING

Europese angsten voor onderbevolking leiden tot pronatalistische maatregelen die kwantiteit boven levenskwaliteit stellen. Polens “500+”-programma, dat gezinnen per kind betaalt, is bekritiseerd omdat het vrouwen in armoede houdt door geboortes te stimuleren zonder genderongelijkheid aan te pakken.

Polens “500+”-programma houdt vrouwen in armoede door geboortes te stimuleren zonder genderongelijkheid aan te pakken.

Russische invloedscampagnes – die in Oost-Europa “traditionele gezinswaarden” promoten en vrouwen aanmoedigen om “het volk te redden” door moederschap – hebben een zorgwekkende ideologische echo: ze resoneren met 20ste eeuwse autoritaire projecten die het lichaam van de vrouw inzetten als demografische wapen. Net als fascistische regimes (bijvoorbeeld Mussolini’s bataljons van het moederschap) of de Roemeense dictator Ceausescu’s verbod op abortus, gebruikt Moskou reproductie als nationalistisch instrument. Het Lebensborn-programma van nazi-Duitsland lijkt toch niet zo ver weg.

Zelfs in feministisch Zweden balanceert extreemrechts op een ideologische paradox wanneer het panikeert over een vermeende “white genocide”. Vrouwen worden gezien als bedreiging of eigendom, terwijl ze tegelijkertijd worden beschouwd als essentieel voor het behoud van de ‘witte’ bevolking. Intussen worden vrouwen in Spanje nog steeds geconfronteerd met de gevolgen van gedwongen sterilisaties – een erfenis van eugenetisch beleid – en blijft de kinderwens van mensen met een handicap in Europa onder vuur liggen. Zoals de VN stelt: reproductieve rechtvaardigheid is nog altijd een fictie voor wie aan de marges staat.

KLIMAATBELEID EN BEVOLKINGSDYNAMIEK

Het snijvlak van klimaatbeleid en demografische angsten heeft een gevaarlijke nieuwe doctrine gebaard. Hoewel de meeste milieubewegingen terecht wijzen naar westerse overconsumptie, broeit er in de schaduw een stiller, lelijker narratief: de sluipende heruitvinding van bevolkingscontrole als klimaatpragmatisme.

Kritische analyses leggen bloot hoe mainstream klimaatdiscoursen bevolkingsgroei in het zogenaamde Globale Zuiden nog steeds én vaker portretteren als ecologische tijdbom. Deze argumenten, vaak verpakt in klinische termen zoals “demografische druk”, verschuiven de schuld weg van de privévliegtuigen en fossiele verslaving van hoge inkomenslanden, richting de baarmoeder van vrouwen in Lagos of Nairobi. Deze retoriek draagt het DNA van koloniale bevolkingscontrole, waar zwarte en bruine lichamen als “te veel” werden bestempeld om uitbuiting te rechtvaardigen.

Maarten Boudry mag aan de UGent nagaan hoe “religieuze groepen met hoge geboortecijfers de basis van de liberale samenleving ondergraven”.

Ook uit de academische wereld weerklinken zorgbarende boodschappen. Naast een Maarten Boudry die aan de UGent eventjes zal nagaan hoe “religieuze groepen met hoge geboortecijfers de basis van de liberale samenleving ondergraven”, wordt aan andere instellingen het concept van ‘bevolkingsoptimum’ besproken – een huiveringwekkend eufemisme voor het berekenen van hoeveel mensen de aarde kan “dragen” voordat sommigen overbodig worden geacht. Levens worden gereduceerd tot CO₂-statistieken, een verhulde reïncarnatie van eugenetische logica. De onuitgesproken vraag? Wiens kinderen mogen bestaan? Wier toekomst is onderhandelbaar?

Dit is geen abstracte theorie. Dit is hypocrisie in haar meest onversneden vorm. Wanneer Europese beleidsmakers anticonceptieprogramma’s in Niger financieren maar Duitse kolenmijnen goedkeuren, of wanneer Silicon Valley-miljardairs “slimme gezinsplanning” voor Afrika prediken maar herverdeling van rijkdom bestrijden, is de agenda glashelder: klimaatrechtvaardigheid voor de bevoorrechten, demografische tucht voor de armen. Onder het mom van vooruitgang wordt een giftig narratief verkocht: de elite mag consumeren, de rest moet zich schikken.

De inzet kan niet hoger zijn. Om ecologische ineenstorting te bestrijden, moeten we systemen van uitbuiting afbreken – niet de gemarginaliseerden tot zondebok maken. Want wanneer klimaatbeleid het masker van demografie draagt, redt het niet de planeet – het herhaalt de donkerste zonden uit de geschiedenis.

MILITARISERING ALS EUGENETISCH WAPEN

Europa’s groeiende defensiebudgetten – nu vaak verdedigd als antwoord op Oekraïne of migratie – dienen ook een subtieler doel: ze legitimeren een cultuur van selectieve waardigheid. Wie verdient bescherming? Wie is “productief” genoeg? Naarmate klimaatrampen verergeren, groeit niet de bereidheid tot samenwerking, maar de drang tot bewapening. Overheden plannen miljarden te pompen in militaire uitgaven, terwijl investeringen in klimaatadaptatie en sociale bescherming achterblijven. De werkelijke bedreigingen – extreme droogtes, dodelijke hittegolven, voedselonzekerheid en verwoestende overstromingen – worden gemarginaliseerd als “toekomstproblemen” of als “bedreigingen” die met grensbewaking en ordehandhaving kunnen worden ingedamd.

Staten beschermen zich niet tegen de polycrisis, maar tegen de mensen die erdoor worden getroffen.

Ondertussen wordt migratie geproblematiseerd als een existentieel risico, wat militaire investeringen verder opdrijft. Staten beschermen zich niet tegen de polycrisis, maar tegen de mensen die erdoor worden getroffen – tegen de instabiliteit die ze zelf in stand houden. De vraag is niet alleen wie bescherming verdient, maar ook wiens leven bewust precair wordt gehouden.

HET NORMALISATIEPROCES

Deze zorgwekkende ontwikkelingen manifesteren zich via verschillende mechanismen.

Ten eerste, eufemistisch taalgebruik. Termen als "bevolkingsoptimalisatie", "demografische duurzaamheid" en "genetische verantwoordelijkheid" verhullen concepten met verontrustende implicaties.​

Daarnaast wordt elke gelegenheid om een crisis – economische onzekerheid, klimaatangst, pandemische disruptie – uit te buiten, aangegrepen om met simplistische narratieven kwetsbare groepen te viseren. De wisselwerking tussen verschillende crisissen die simultaan plaatsvinden, biedt een voedingsbodem voor autoritair beleid en een geopolitieke realiteit waarin crisis niet langer een uitzondering is, maar de nieuwe norm.

Het is aan ons om de echo’s van het verleden te overschreeuwen met iets radicalers – iets fundamenteels menselijks: solidariteit en rechtvaardigheid.

Europa staat op een kruispunt: kiest het voor een toekomst waarin menselijke waardigheid niet onderhandelbaar is, waarin solidariteit, rechtvaardigheid en inclusiviteit de kern vormen van ons beleid? Of kiest het voor een herhaling van de jaren ’30, waar angst, uitsluiting en de demonisering van kwetsbare groepen de norm werden? De echo’s van het verleden klinken luid, en het is aan ons om ze te overschreeuwen met iets radicalers – iets fundamenteels menselijks: solidariteit en rechtvaardigheid. Demografische paniek heeft altijd de belangen van de macht gediend, niet die van de mensen. Werkelijke duurzaamheid vereist niet minder mensen, maar minder miljardairs, minder uitstoot en minder leugens over wie ‘waardig’ is om de aarde te erven. Echte klimaatactie draait om systeemverandering en radicale rechtvaardigheid niet om autoritaire obsessies met bevolkingsaantallen.

De geschiedenis is hier een meedogenloze leraar. Simplistische "oplossingen" hebben keer op keer geleid tot uitsluiting, onderdrukking en moreel falen. Wie de waarschuwingssignalen negeert, speelt met vuur. Europa’s antwoord op de polycrisis zal niet alleen zijn technische bekwaamheid testen, maar vooral zijn moreel kompas. Het is tijd voor keuzes met ruggengraat. Kiezen we voor paniekvoetbal en verdeeldheid, of voor een visie die economische, ecologische en demografische uitdagingen verbindt aan een onwrikbaar toewijding aan mensenrechten? De toekomst van Europa ligt niet in de handen van technocraten gebaseerd op de foute premisse van schaarste, maar in het vermogen om collectief te weigeren de fouten van het verleden te herhalen.

REFERENTIES

Abonneer je op Samenleving & Politiek

abo
 

SAMPOL ONLINE

40€/jaar

  • Je leest het magazine online
  • Je hebt toegang tot het enorme archief
MEEST GEKOZEN

SAMPOL COMPLEET

50€/jaar

  • Je ontvangt het magazine in de bus
  • Je leest het magazine online
  • Je hebt toegang tot het enorme archief
 

SAMPOL STEUN

100€/jaar

  • Je ontvangt het magazine in de bus
  • Je leest het magazine online
  • Je hebt toegang tot het enorme archief
  • Je krijgt een SamPol draagtas*
 

SAMPOL SPONSOR

500€/jaar

  • Je ontvangt het magazine in de bus
  • Je leest het magazine online
  • Je hebt toegang tot het enorme archief
  • Je krijgt een SamPol draagtas*

Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via info@sampol.be of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de Algemene voorwaarden.

Je betaalt liever via overschrijving?

Abonneren kan ook uit het buitenland.

*Ontdek onze SamPol draagtas.