‘Al zeven eeuwen lang is de Schelde een bron van onschatbare ecologische en economische waarde,’ staat er op een bord bij de bron van de Schelde, even buiten het Noord-Franse dorpje Gouy. Het Havenbedrijf Antwerpen ontfermt zich, zo lezen we, over de Scheldebron ‘uit dankbaarheid voor de welvaart die zij ons schenkt’.

We bezochten de bron van de Schelde voor het eerst in de zomer van 2021, vlak na het verschijnen van ons boek Drinkbare rivieren: een reis, een droom, een levenswerk. Li An nam een slok uit de bron en vulde onze waterflessen. Het herinnerde ons eraan dat onze rivieren ooit gewoon drinkbaar waren. Dat is nu moeilijk voor te stellen. Wat zou er voor nodig zijn om onze rivieren weer drinkbaar te maken? En wat zou dat allemaal teweeg brengen?

MOONSHOT

Mariana Mazzucato, hoogleraar economie en innovatie aan University College London, stelt dat we de grote problemen van deze tijd alleen kunnen oplossen door ambitieuze en inspirerende doelen te stellen, zogenaamde moonshots. Bij deze moonshots, vernoemd naar de Amerikaanse maanmissies in de jaren 1960 en 1970, gaat het erom dat ‘we ons een betere toekomst kunnen voorstellen en publieke en private investeringen organiseren om die toekomst waar te maken.’

Onze missie om de rivieren in Europa weer drinkbaar te maken, is zo’n moonshot. Concreet en aansprekend, ambitieus en enthousiasmerend. Bovendien is de waterkwaliteit van een rivier de perfecte overall graadmeter van onze gezondheid: omdat rivieren op het laagste punt in het landschap liggen, heeft alles wat we in het omliggende landschap doen immers zijn weerslag op de rivier.

Met drinkbare rivieren als leidmotief zal Europa een enorme transformatie doormaken.

Met drinkbare rivieren als leidmotief zal Europa een enorme transformatie doormaken. De manier waarop we in Europa onze economie inrichten, voedsel produceren, voor onze zieken zorgen en ons landschap vormgeven - om maar eens een paar dossiers te noemen - zullen radicaal veranderen.

De industrie zal bijvoorbeeld haar afval- en watersystemen circulair moeten maken, want ze kan geen (chemisch) afval meer lozen in de rivieren. Daardoor zullen Europese bedrijven gaan innoveren en, op termijn, competitiever worden. Ook worden bedrijven veel minder afhankelijk van de aanvoer van zoet water dat deze eeuw steeds schaarser zal worden.

Of neem de voedselproductie. Pesticiden, stikstof en grote hoeveelheden mest schaden de rivieren – daar kunnen we dan niet langer mee doorgaan. De voedselproductie zal een ommezwaai maken naar gifvrij, regeneratief en plantaardig. We zullen zien dat de bodemvruchtbaarheid daarvan zal profiteren, op de korte en de lange termijn, net als de soortenrijkdom. De smaak en de kwaliteit van ons voedsel zal ook verbeteren.

Een ander voorbeeld, de gezondheidszorg, waar overmatig medicijngebruik momenteel ernstige watervervuiling veroorzaakt. Als we dat niet meer willen, zal de gezondheidszorg haar aandacht verleggen naar gezonde voeding, leefstijlverandering en preventie. Bijkomend voordeel: minder medicijngebruik en meer preventie leiden tot lagere zorgkosten. Iedereen weet tenslotte dat voorkomen niet alleen beter, maar ook goedkoper is dan genezen.

Nog een voorbeeld. Het indammen, kanaliseren en opwekken van elektriciteit met behulp van grote waterkrachtcentrales in rivieren tast het zelfreinigende vermogen van rivieren aan. Om dat vermogen te herstellen, zullen we de oevers vergroenen en man made obstakels zoveel mogelijk weghalen. Rivieren en beken krijgen dan weer de ruimte om vrij te stromen, waardoor de soortenrijkdom zal profiteren, het ecosysteem veerkrachtiger zal worden en hoogwatersituaties tot minder doden zullen leiden, en tot minder materiële schade.

Bovengenoemde voorbeelden maken duidelijk dat niet alleen onze rivieren erop vooruit zullen gaan als we van drinkbare rivieren ons moonshot maken, maar dat Europa hierdoor als geheel gezonder, innovatiever, mooier, rijker en veiliger zal worden.

STAP VOOR STAP

Alles goed en wel, denkt u nu misschien, maar drinkbare rivieren, dat is toch helemaal niet haalbaar? In dat geval nemen we u graag mee naar Slovenië. Om specifiek te zijn: naar de Alpenvallei waar de Soça stroomt. Bovenstrooms kleurt de Soça adembenemend turquoise en is haar water kilometers lang schoon genoeg om te drinken – we hebben er deze zomer zelf nog uit gedronken. Die idylle wordt stroomafwaarts echter verstoord door waterkrachtcentrales, chemische vervuiling, en verder, richting de Adriatische Zee, wordt er zelfs zoveel water aan de Soça onttrokken voor de intensieve landbouw dat er in de warmste maanden van het jaar nauwelijks nog water naar de zee stroomt.

De Sloveense rivier, Soça, helemaal drinkbaar maken lukt uiteraard niet van vandaag op morgen.

De Soça helemaal drinkbaar maken lukt uiteraard niet van vandaag op morgen, maar we kunnen wel vandaag besluiten om stap voor stap in de juiste richting te gaan bewegen. Zodra we de drinkbare Soça als maatschappelijk kompas omarmen, gaan we onszelf vanzelf de vraag stellen of ons beleid, onze activiteiten en ons gedrag daar wel aan bijdraagt. Dat zou bijvoorbeeld resulteren in een stop op de bouw van nieuwe waterkrachtcentrales en vervolgens, stapsgewijs, het uitfaseren van bestaande waterkrachtcentrales. Door deze en andere maatregelen stapsgewijs te nemen kan het bovenstroomse deel van de Soça dat nu al drinkbaar is, zich langzaam stroomafwaarts uitbreiden.

EUROPA VAN RIVIERFAMILIES

We realiseren ons dat een drinkbare rivier alleen mogelijk is wanneer iedereen meedoet. Dat vraagt om politiek leiderschap en handelingsperspectief voor burgers. Voor onze politici helpt het dat de drinkbare rivier, net als een mens op de maan, een begrijpelijk en aansprekend doel is waarmee ze veel Europeanen in het hart kunnen aanspreken.

Rivieren overbruggen culturele en politieke verschillen, verbinden de ecologie en verknopen regionale economieën met elkaar.

Bovendien hebben we tijdens onze rivierwandelingen geleerd dat drinkbare rivieren een verbindende missie is waar eigenlijk niemand tegen is. Rivieren overbruggen culturele en politieke verschillen, verbinden de ecologie en verknopen regionale economieën met elkaar. In die zin is Europa niet alleen een gemeenschap van natiestaten, maar ook een verbond van rivierfamilies, van gemeenschappen waarbij rivierwater als het ware de bloedband vormt.

Handelingsperspectief voor burgers is er ook. We kunnen bijvoorbeeld allemaal stenen weghalen en onze straten en tuinen vergroenen. Dan kan er meer regenwater door de bodem worden opgenomen, komt er minder schaars zoet water in het vervuilde riool terecht en verkleint de kans op overstort. Bovendien worden onze wijken zo koeler, mooier en gezonder. Verder kunnen we bewuster omgaan met kraanwater, regenwater gebruiken voor de tuin, het toilet en de wasmachine, gifvrije producten kopen, en meer plantaardig eten.

De lijst met stappen die we kunnen zetten is eindeloos. Daar hoeven we niet moedeloos van te worden, integendeel. Het zou het makkelijker moeten maken om, ieder voor zich en gezamenlijk, stappen te zetten om onze gedroomde toekomst te verwezenlijken.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2025: Make Europe Great Again van Samenleving & Politiek.

• mega2025
• EU
• rivieren