De Nederlandse verkiezingen van 29 oktober zullen de geschiedenis ingaan als die waarin D66 PVV van de troon stootte en voor het eerst de grootste partij werd. Maar wie verder kijkt dan de koppen van de kranten, ziet geen progressieve doorbraak - eerder het tegenovergestelde. Achter Rob Jettens overwinning schuilt een land dat politiek meer versnipperd is dan ooit, en waarin de rechterzijde structureel de toon zet.

Het lijkt een paradox: D66-leider Rob Jetten wordt de eerste progressieve premier sinds Wim Kok (1994-2002), maar met een parlement dat ideologisch meer dan ooit naar rechts helt.

RECHTS BLIJFT DOMINANT

Nog nooit was de grootste partij van Nederland zó klein. D66 haalde 16,9% van de stemmen. Dit is de laagste score ooit waarmee een partij de verkiezingen won. De vijf grootste partijen eindigden binnen vijf procentpunten van elkaar. Die versnippering geeft het beeld van beweging, maar onder de oppervlakte blijft de machtsbalans opvallend stabiel. De rechterflank van de politiek is nog altijd de dominante kracht. De gezamenlijke score van rechts-populistische partijen PVV, JA21, FvD, BBB en SGP blijft met 32% nagenoeg gelijk aan 2023. Tel daar VVD bij op - die onder Dilan Yeşilgöz verder naar rechts is opgeschoven - en dit rechts-conservatieve blok komt uit op bijna 47% van het electoraat.

Afgelopen weken hebben we kunnen meemaken wat er gebeurt als dit blok een meerderheid krijgt. Agnes Joseph liep over als Kamerlid van het uiteenvallende NSC van Pieter Omtzigt door zich aan te sluiten bij BBB. Hierdoor beschikte het brede rechtse kamp kortstondig over een meerderheid van 1 zetel in de Tweede Kamer. In die periode haalde een motie om de antifascistische beweging Antifa als "terroristische organisatie" te bestempelen het met minimale marge. Dat moment - hoe kortstondig ook - symboliseert de politieke richting waarin Nederland beweegt: meer repressie, minder sociale herverdeling, en een publieke discussie die steeds meer om veiligheid, migratie en identiteit draait. En bij de volgende verkiezingen - en die kunnen snel weer komen - kunnen deze rechts-conservatieve partijen de meerderheid weer bemachtigen.

De versplintering verhult dus geen politieke omwenteling, maar een verschuiving binnen dezelfde ideologische bandbreedte: een Nederland dat in de kern overwegend rechts blijft.

D66: WANKELE COALITIE VAN KIEZERS

Dat D66 er in slaagde de verkiezingen te winnen, was het resultaat van een opvallende strategische wending. Nog geen twee maanden voor de stembus stond de partij rond 8% in de peilingen. De doorbraak kwam toen Geert Wilders onverwachts weigerde deel te nemen aan het cruciale RTL-debat - tv-debatten hebben doorgaans een grote invloed op kiezersstromen in Nederland. Rob Jetten werd in plaats van Wilders uitgenodigd, kreeg nationale aandacht en wist de toon te zetten van een optimistische, verbindende campagne.

Online richtte Jetten zich op jongere, progressieve kiezers en in traditionele media presenteerde hij zich als gematigde leider.

Daarbij voerde Jetten een positief getoonzette campagne, geïnspireerd op de "Yes, we can"-stijl van Obama en Trudeau. Terwijl CDA en GroenLinks-PvdA kozen voor veilige, beleidsmatige boodschappen, bracht D66 een verhaal van energie en optimisme. D66 hanteerde overigens een dubbele communicatiestrategie die slim inwerkte op verschillende doelgroepen. Online richtte de partij zich op jongere, progressieve kiezers met thema's als Palestina, onderwijs en betaalbare huisvesting ("bouw tien nieuwe steden"). In traditionele media presenteerde Jetten zich als gematigde leider, bereid om compromissen te sluiten op migratie met rechts en stabiliteit te brengen na jaren van politieke chaos. Dat leverde stemmen op uit zowel linkse hoek (GroenLinks-PvdA, Volt, SP) als van gematigde VVD- en NSC-kiezers. De boodschap "Wij kunnen Wilders verslaan" werd in de laatste dagen van de campagne een mobiliserend credo waarmee de sociaal-liberalen strategische kiezers haalden uit linkse hoek, om zo D66 net iets groter te maken dan PVV van Wilders.

Het resultaat is een brede, maar wankele coalitie van kiezers. D66 heeft in het verleden vaker geprofiteerd van strategische kiezers, om daarna in te zakken zodra het regeringscompromissen moest sluiten. De vraag is of Jettens heterogene kiezerscoalitie die in slechts drie weken is ontstaan deze keer op lange termijn standhoudt. De partij is groot geworden in zowel de progressieve grote steden als de rijke randgemeenten waar VVD traditioneel domineerde.

NAAR EEN MIDDENCOALITIE?

Na de verkiezingen sprak Jetten de wens uit voor een "brede middencoalitie" van D66, VVD, CDA en GroenLinks-PvdA. Op papier lijkt dat een logische combinatie van pro-Europese partijen met bestuurlijke ervaring. In werkelijkheid is het vrijwel onmogelijk. VVD voerde haar campagne onder Yeşilgöz met één duidelijke belofte: geen regering met GroenLinks-PvdA. Die belofte was cruciaal om conservatieve kiezers terug te winnen van PVV en JA21. Een koerswijziging nu zou binnen de partij als verraad worden gezien. Zelfs VVD-vriendelijke media als De Telegraaf - de grootste krant van het land - heeft dat woord al gebruikt. Ruim 80% van de VVD-kiezers is faliekant tegen een middencoalitie met GroenLinks-PvdA. Sterker nog, ruim de helft van de VVD-kiezers zou de blokkade tegen PVV willen terugdraaien en weer met Wilders in zee gaan.

Aan de andere kant kan D66 zich moeilijk verbinden aan de rechterzijde. De helft van haar achterban ziet niets in een coalitie met JA21, maar de prijs van zo'n compromis is politiek gezien kleiner dan voor VVD bij een verbond met de linkse alliantie.

Het gevolg is een patstelling: D66 wil het midden, VVD weigert het. Net als in eerdere formaties dreigt een scenario waarin een 'middenkabinet' mislukt, waarna alsnog een centrumrechtse combinatie uit de bus rolt. De kans bestaat dat partijen zullen wachten tot na de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2026 voordat ze zich aan harde compromissen zullen committeren.

Waarschijnlijk wordt Jetten premier in een rechtse coalitie met VVD, CDA en JA21, eventueel gesteund door de ChristenUnie.

Waarschijnlijk eindigt Jetten, als hij al premier wordt, aan het hoofd van een rechtse coalitie met VVD, CDA en JA21, eventueel gesteund door de ChristenUnie. Een alternatief is een zwakke minderheidsregering met VVD en CDA. In beide gevallen geldt: D66 wint stemmen van links, maar regeert met rechts. Dat patroon is niet nieuw. Ook in 2021 trok D66 progressieve kiezers met de belofte van verandering en 'nieuw leiderschap'. Na de verkiezingen riep D66 zelfs Mark Rutte op om op te stappen als premier. Acht maanden later trad D66 alsnog toe tot Rutte IV. De kans bestaat dat de geschiedenis zich herhaalt. In ruil daarvoor zou D66 op thema's als klimaat en Europa veel concessies kunnen krijgen. Al is de kans klein dat de partij progressieve plannen zoals een miljonairsbelasting of de erkenning van Palestina erdoor kan krijgen.

Ik hoor u al denken: maar VVD is toch een echte machtspartij die met alle partijen kan samenwerken? Niet meer. Deze oude VVD van Rutte die met iedereen kon onderhandelen, bestaat niet meer. VVD van Dilan Yeşilgöz is veel rechtser geworden en uitgesproken anti-links. Volgens haar is GroenLinks-PvdA een partij van links-radicalen. En zelfs al zou VVD draaien en een hypothetisch kabinet GroenLinks-PvdA mogelijk maken, dan zal zo'n regering beleidsmatig alsnog erg naar rechts buigen. VVD zou het enkel kunnen verkopen als een "centrumrechts" project waarin de linkse invloed marginaal is en GroenLinks-PvdA politiek harakiri pleegt. GroenLinks-PvdA zal zo'n project moeilijk accepteren.

TELEURSTELLING BIJ GROENLINKS-PVDA

Terwijl D66 de overwinning claimt, is de stemming bij GroenLinks-PvdA bedrukt. De fusiepartij zakte naar 12,7% van de stemmen - een verlies van drie procentpunt ten opzichte van 2023. Voor een alliantie die de linkse krachten juist moest bundelen, is dat een teleurstellend resultaat.

De fusie was bedoeld om de gefragmenteerde Nederlandse linkerflank te verenigen tot één geloofwaardige politieke kracht. In plaats daarvan raakte de alliantie verstrikt in interne ruzies en trage bureaucratische procedures. Het proces begon in 2022, toen besloten werd om de fracties van beide partijen in de Eerste Kamer samen te voegen. Maar de volledige fusie - inclusief een nieuwe partijnaam - staat pas gepland voor voltooiing in juni 2026. Die lange tijdlijn heeft de problemen alleen maar vergroot. Al drie jaar lang gebruikt de meer behoudende vleugel van de voormalige PvdA de vertraging om het project publiekelijk te bekritiseren in rechtse media, waardoor het beeld van een verdeelde partij is ontstaan.

Waar de fusie van GroenLinks en PvdA juist bedoeld was om de status-quo te doorbreken, stond Timmermans symbool voor continuïteit.

De oorzaak ligt ook deels in het leiderschap van Frans Timmermans. Zijn imago van bestuurlijke ervaring en Europese statuur wekte vertrouwen bij het partij-establishment, maar straalde weinig vernieuwing uit naar de kiezer. Waar de fusie juist bedoeld was om de rechtse status-quo te doorbreken, stond Timmermans - al in de politiek sinds 1998, minister in meerdere regeringen en bijna 10 jaar als Eurocommissaris - symbool voor continuïteit en het politieke establishment. Zijn campagne was degelijk maar weinig ambitieus en energieloos, meer gericht op verantwoordelijkheid dan op verbeelding. De signalen dat Timmermans de partij eerder verzwakte dan versterkte, werden in 2024 opnieuw zichtbaar. Bij de Europese Parlementsverkiezingen werd GroenLinks-PvdA de grootste partij van Nederland na een campagne waarin Timmermans nauwelijks een rol speelde. Tegelijkertijd bleven de landelijke peilingen voor GroenLinks-PvdA stilstaand water. Binnen de partij groeide de wens naar een leiderschapswissel, maar de partijtop koos voor stabiliteit. Die gok pakte verkeerd uit.

In zekere zin doet de Nederlandse verkiezing van 2025 denken aan de Canadese verkiezingen van 2015. Daar leidde de linkse NDP in de peilingen en wilde zich presenteren als een serieuze regeringspartij. Uit angst om onrealistisch te lijken, schoof de partij op richting begrotingsconservatisme. De Liberalen van Justin Trudeau kozen juist het tegenovergestelde pad: ze beloofden forse investeringen en accepteerden tijdelijke tekorten om het land te hervormen. Die durf werd beloond: de kiezers gaven Trudeau een overtuigende overwinning. Een vergelijkbare dynamiek speelde zich af tijdens het cruciale RTL-debat. Terwijl D66-leider Rob Jetten met flair beloofde jaarlijks 100.000 nieuwe woningen te bouwen, hield Timmermans zich op de vlakte uit angst om te veel te beloven. Samen met de leiders van VVD en CDA weigerde hij concrete aantallen te noemen. Dat moment markeerde een symbolisch keerpunt: Jetten straalde ambitie en daadkracht uit, Timmermans niet.

HOOGOPGELEIDE EN LAAGOPGELEIDE KIEZERS

Die voorzichtigheid bleek funest voor een deel van de achterban. Onder hoogopgeleide, welgestelde progressieve kiezers - de zogeheten "linkse elite" - verloor GroenLinks-PvdA dus veel terrein aan D66. Voor deze groep lijken beide partijen inwisselbaar: sociaal-liberaal, pro-Europees, kosmopolitisch. Het verschil zit vooral in toon en energie - en op dat vlak was Jetten de overtuigendere.

Onder lagere inkomensgroepen en lager opgeleiden wist GroenLinks-PvdA zich opvallend goed te handhaven.

Toch is het beeld niet eenduidig. Onder lagere inkomensgroepen en lager opgeleiden wist GroenLinks-PvdA zich opvallend goed te handhaven. In Amsterdam, waar de sociale breuklijnen erg duidelijk zichtbaar zijn, bleef de partij stabiel in Noord, Nieuw-West en Zuidoost - de minder welvarende stadsdelen. Binnen de ring van de snelweg A10 daarentegen, in de meer welgestelde en hoger opgeleide stadsdelen, verloor de partij fors aan D66. Deze geografische en sociale scheidslijn laat zien dat de progressieve stem in Nederland niet is verdwenen, maar sociaal gelaagd. De hoogopgeleide, stedelijke kiezer is erg zwevend tussen D66 en GroenLinks-PvdA; de sociaaleconomisch kwetsbaardere kiezers die er nog zijn, lijken GroenLinks-PvdA trouw te blijven.

Na de nederlaag kondigde Timmermans zijn vertrek aan. Jesse Klaver, oud-leider van GroenLinks, heeft voorlopig de leiding overgenomen. De partij zoekt opnieuw naar een gezicht dat geloofwaardig sociaal én vernieuwend kan zijn - iemand die de brug kan slaan tussen de hoogopgeleide stedelijke idealist en de lagere inkomensgroepen die houvast zoeken in bestaanszekerheid.

RECHTS BELEID?

Wie de verkiezingsuitslag dus leest als een overwinning voor de progressieve beweging, vergist zich. Ja, Rob Jetten kan de eerste progressieve premier in ruim twintig jaar worden. Maar zijn regering zal vermoedelijk niet progressief regeren. Al helemaal nu GroenLinks-PvdA zo geïsoleerd is geraakt door de ferme uitsluiting van VVD en het grote blok aan rechts-populistische partijen in het parlement.

In werkelijkheid lijkt VVD de beste kaarten te hebben om haar gedroomde rechtse regering te realiseren.

De ironie is groot: de verkiezing van 2025 wordt internationaal gevierd als het moment waarop het 'midden' de opmars van extreemrechts stopte. In werkelijkheid lijkt VVD de beste kaarten te hebben om haar gedroomde rechtse regering te realiseren. En we moeten onthouden dat het blok aan partijen van VVD en alles rechts ervan, erg dichtbij een meerderheid is. De kans is groot dat het nieuwe kabinet - hoe het ook precies wordt samengesteld - rechts beleid zal voeren, met enkele progressieve accenten. D66 kan daarbij symbolisch scoren, maar inhoudelijk weinig veranderen. GroenLinks-PvdA komt voor de zoveelste keer in de oppositie terecht waar zij zal moeten vechten om het progressieve verhaal levend te houden.

Progressief Nederland lijkt in de framing de verkiezingen gewonnen te hebben, maar in de werkelijkheid blijft de politieke koers van het land in rechtse handen.

• Nederland
• verkiezingen
• D66