Bovendien bleek de electorale aantrekkingskracht van Steve Stevaert aanzienlijk sterker dan die van premier Guy Verhofstadt. Niet dat zoiets meteen belangrijk is voor het regeringswerk, maar het heeft zo zijn effect op de persoonlijke relaties tussen die twee.
Naderhand zou uit analyses van de verkiezingsuitslag blijken dat sp.a-spirit nog een pak groeimogelijkheden heeft, gevoelig meer dan de Vlaamse liberalen. Dat en de komende regionale en Europese verkiezingen van 13 juni hebben de werking van de federale en Vlaamse regeringen vrijwel verlamd en de VLD van Karel De Gucht op de rand van een zenuwinstorting gebracht. Vooral de resultaten van een aantal peilingen wekte grote beroering in VLD-middens.

Peilingen zijn de merkstof die geregeld door de politiek worden gejaagd. Bollebozen die ze juist weten te ontleden kunnen uit de lijsten met percentages nagaan waar mogelijke stremmingen of verzwakkingen zich bevinden en waar zij nieuwe uitwegen of tendensen kunnen situeren. Stellige zekerheid bieden die peilingen nooit. Toch zorgen ze telkens weer voor grote onzekerheid, zeker bij de partijen of politici die minder performant uit de schors komen. Het overkwam de voorbije maanden meermaals de Vlaamse liberalen van de VLD. Een lichte terugval in de peiling van La Libre Belgique, die in politieke middens als het Gallup-orakel wordt beschouwd, zou er kunnen op duiden - althans volgens uitgeslapen spin doctors en andere Wetstraattoeristen - dat voor de VLD het tij aan het keren is, dat die grote Vlaamse volkspartij van Guy Verhofstadt en Karel De Gucht misschien nog niet voor morgen is.
Saint-Just wist het al: geen enkele politicus, geen enkele partij kan onschuldig regeren. Dat ondervinden ze momenteel bij de VLD. Jarenlang sprak Guy Verhofstadt over het politieke bedrijf alsof hij er zelf geen deel van uitmaakte. Vijf jaar aan het bewind heeft tot gevolg dat de bevolking hem stilaan begint te zien als de belichaming van alles wat uit de sporen loopt. Als het vertrouwen in de federale en de Vlaamse regering afneemt - amper een kwart van de Vlamingen staat nog achter het beleid van de Vlaamse regering - , dan kleurt dat onvermijdelijk af op de VLD die zowel de federale als de Vlaamse premier levert.

De Vlaamse socialisten hebben er daarom geen enkele moeite mee om de leiding van de coalitie aan de VLD over te laten. Want zij die de grote theorieën hanteren zoals Guy Verhofstadt, Bart Somers en Karel De Gucht, moeten al eens door de bocht. Wie zoals Steve Stevaert met kleine dingen bezig is en kleine verhaaltjes vertelt over de politiek, alsof hij het ook maar van horen zeggen heeft, zal zich over dat bochtenwerk minder zorgen hoeven te maken. Zo kan het gebeuren dat Stevaert, die net als Patrick Dewael verantwoordelijk was voor de ontsporing van de Vlaamse financiën, in die discussie volledig buiten schot blijft.
Dat de sp.a van Steve Stevaert, ondanks tegenvallers als de massale afdankingen bij Ford, de volksgunst weet te behouden, stemt ze bij de VLD niet alleen onrustig, ook de tegenstellingen tussen de verschillende vleugels van de partij worden met de dag zichtbaarder. De interne verdeeldheid van de VLD werd al duidelijk na de jongste verkiezingen toen een aantal oudere kopstukken door de partijleiding aan de kant werden gelaten om jongere tafelspringers te laten voorgaan. Die keuze werd ingegeven door het succes van het ambitieuze volkje van het sp.a-spirit-kartel, dat bij de voorbije parlementaire verkiezingen, op nagenoeg gelijke hoogte kwam met de Vlaamse liberalen.
Ondertussen is de situatie van de Vlaamse liberalen zeker niet verbeterd, onder meer door de eigenzinnige manier waarop voorzitter Karel De Gucht ingreep in de Antwerpse partijpolitiek, de hardhandige uitschakeling van de dissidente senaatsfractieleider Hugo Coveliers en de vorming van een kartel met het toch wel erg opportunistische Vivant. Malcontente VLD’ers zien dan weer in de terugval van hun partij in de peilingen een bevestiging van hun gelijk.

De onrust binnen de VLD-gelederen wordt bij de sp.a nauwlettend in de gaten gehouden. Vlaamse socialisten stellen nu al openlijk de vraag of de Vlaamse liberalen nog langer stabiele regeringspartners zijn en of deze coalitie de kaap van de volgende regionale en Europese verkiezingen ongehavend kan ronden. De nervositeit bij de VLD wordt nog versterkt door de onduidelijkheid over de carrièreplanning van premier Guy Verhofstadt. Officieel heet het dat Verhofstadt de paarse coalitie de volle vier jaar zal leiden. Toch is het een publiek geheim dat de premier in werkelijkheid fors aan het lobbyen is voor het voorzitterschap van de Europese Commissie. Vandaar zijn veelvuldige afwezigheid, van bij de regeringsvorming al, op het federale veld, waar de Vlaamse en Franstalige socialistische ministers, de een al discreter dan de ander, het regeringsroer in handen hebben genomen.
Wat moet dat worden met de VLD als Guy Verhofstadt naar Europa verdwijnt, hetzij als commissievoorzitter hetzij als gewoon Europese commissaris? De VLD met zijn verschillende groupuscules, van links-liberalen als Sven Gatz tot reactionaire draufgängers als Hugo Coveliers, elk met hun tendensrecht, wordt vooralsnog bijeengehouden door de aanwezigheid van Guy Verhofstadt. Die kan, als het erop aankomt, zijn partijleden in de pas houden. Zonder Verhofstadt implodeert de partij bij de eerste de beste tegenslag, voorspelde Freddy Willockx enkele maanden geleden.
In het andere geval - als Verhofstadts ambities niet ingelost geraken - vrezen de socialisten dat het moeilijk, zoniet onmogelijk wordt om met een gefrustreerde premier en een verdeelde partij als de VLD voort te regeren. Die vrees is des te groter omdat een coalitiewissel van paars naar rooms-rood niet voor de hand ligt. Zowel de CD&V van Yves Leterme als het CDH van Joëlle Milquet hebben alle moeite om van de kant weg te geraken.

Op die manier wordt sp.a-spirit in een voortrekkersrol geduwd die voorzitter Steve Stevaert liever niet had gewild. Maar de status van grootste partij van Vlaanderen, misschien wel van België - ook al blijkt die status voorlopig alleen uit de peilingen - laat geen andere keuze. Na de regionale en Europese verkiezingen immers moet het echte regeringswerk worden aangevat. En de opgave waar de coalitie voor staat, de complete verbouwing van onze sociale systemen, is niet minnetjes. In het verleden werden die verbouwingen altijd uitgevoerd door een coalitie van rooms-rode aannemers. Als gevolg van de electorale terugval van de christendemocraten haalt rooms-rood voorlopig geen meerderheid. En als ze die al zou halen dan zal die meerderheid allicht te klein, en dus te weinig stabiel zijn om een hervorming van die omvang aan te pakken.
‘Als we een sociale zekerheid willen behouden die de moeite waard is, dan moeten er absoluut meer mensen aan het werk,’ zei vice-gouverneur van de Nationale Bank Luc Coene, voormalig kabinetschef van Guy Verhofstadt, in een kerstinterview met Knack.
Minister van Werk Frank Vandenbroucke is nog duidelijker. Hij zegt onomwonden: ‘Ik ben erg ongerust.’ De reden van zijn ongerustheid is bekend. Een recente studie van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (Oeso) leert dat de Belgen de wereldkampioenen zijn van de korte loopbaan. In het jaar 2000 bedroeg de duur van de loopbaan, in verhouding tot de gemiddelde levensduur, in België nauwelijks 48 procent. In Nederland en Denemarken 58 en in Zwitserland en Noorwegen zelfs 60 procent. ‘Dit is niet vol te houden,’ waarschuwt Vandenbroucke.
De kwaal is al langer gekend, alleen wordt ze nu wel acuter. België heeft structurele problemen. Het zit opgescheept met een zeer lage activiteitsgraad, met een vrij corporatistische structuur. Ondanks recente maatregelen kraakt het land nog steeds onder de fiscale druk en een gigantische schuld.Om die schuld eindelijk onder controle te krijgen en de Belgische economie een nieuw elan te geven zijn schokken nodig waarvan sommigen zich afvragen of ze sociaal en politiek verteerbaar zullen zijn.De werkloosheid terugdringen en tegelijk in de pas blijven met de almaar veranderende wereldeconomie vraagt een ontzettende flexibiliteit. De Belgische arbeidsmarkt heeft die flexibiliteit niet en enkelen vragen zich zelfs af of ons systeem van sociale zekerheid hier niet remmend werkt. ‘Deze of een volgende regering kan ook het probleem van de verouderingskosten niet voor zich uit blijven schuiven,’ waarschuwden specialisten als Bea Cantillon het afgelopen jaar.
Het betalen van de pensioenen wordt stilaan een uitzichtloze opgave. In 2002 kostten de pensioenen ruim 15,7 miljard euro. Tussen 2010 en 2030 komen er nog eens 800.000 gepensioneerden bij. Er moet worden op toegekeken dat, zoals Cantillon het noemt, de bodem van de welvaartstaat niet wegschuift. Daarom zal er gezorgd worden dat de pensioenen, de werkloosheidsuitkeringen en de invaliditeitsuitkeringen hoog genoeg blijven. Zoniet zal de Belgische samenleving weigeren dat aan het oude systeem wordt gesleuteld. Elke burger moet toegang behouden tot het systeem en dat tegen een redelijke prijs. Tegelijk moet er voor gezorgd worden dat de verouderingskosten het welvaartsevenwicht tussen jongeren en ouderen niet verstoren. Want het ziet er naar uit dat de jongere generaties niet langer bereid zullen zijn bij te dragen aan de pensioenen van een oudere, veelal rijkere generatie.

Volgens VLD-voorzitter Karel De Gucht, een onverdachte bron, komt deze regering onvermijdelijk in de problemen omdat de uitgaven voor de gezondheidszorg nu al een vierde bedragen van alles wat de staat aan belastingen int. In Nederland en Duitsland hebben de christendemocratische minister-president Balkenende en de socialistische kanselier Gerhard Schröder al een pakket ingrijpende, om niet te zeggen hardvochtige maatregelen getroffen om het systeem op de sporen te houden. Solidariteit is zelfs voor de Duitse socialisten niet langer een ordewoord. Want, zei SPD-secretaris Olaf Scholz, het heeft in de gegeven crisisomstandigheden geen zin meer ‘de ene te laten bloeden om de andere te voeden.’
Nochtans is het die solidariteit die zal moeten voorkomen dat sommigen onder ons, zoals professor Mark Elchardus het uitdrukte, ‘als honden zullen sterven.’ En er heerst nu al veel verborgen ellende. Steeds meer ziekenhuisfacturen blijven onbetaald. Want een patiënt betaalt, vergeleken bij vier jaar geleden, een kwart meer - 27 procent om precies te zijn - voor zijn verblijf in het ziekenhuis. Velen kunnen dat niet meer aan. De onbetaalde facturen zijn slechts één aspect. Ruim een miljoen Belgen leeft in armoede.
Dat is de omvang van de problemen waar de paarse coalitie voor staat, eens de verkiezingen van juni 2004 achter de rug. Ere-gouverneur van de Nationale Bank Fons Verplaetse vergeleek ze onlangs met de opdracht waarmee Wilfried Martens in de jaren 1980 werd geconfronteerd. Volgens Verplaetse en anderen zullen verantwoordelijken elkaar moeten vinden, ver van de wispelturige publieke opinie en media, al dan niet in een eigen Poupehan, om oplossingen uit te dokteren.
Frank Vandenbroucke is de enige politicus in de paarse meerderheid die over voldoende geloofwaardigheid beschikt, zowel bij het sociale middenveld als bij werkgevers, om die gesprekken, discreet, op gang te trekken. Blijft de vraag of hij die kans krijgt. De minister van Werk leeft nu op gespannen voet met zijn PS-collega’s. Van Elio Di Rupo is de uitspraak bekend dat hij de liberalen beu is, en dus ook Vandenbroucke. Maar ook in de eigen sp.a geraakt Vandenbroucke stilaan geïsoleerd, want ver verwijderd van het zogenaamde ‘positieve populisme’ dat nu als socialisme wordt gepresenteerd. Ook de persoonlijke verwijdering tussen Vandenbroucke, die weigert naar het Europese zijspoor uit te wijken, en voorzitter Stevaert wordt stilaan problematisch. In het oktobernummer van Samenleving en politiek wenste Patrick Loobuyck voorzitter Stevaert veel courage toe. Stevaert zal die in 2004 nodig hebben.

Rik Van Cauwelaert
Directeur-hoofdredacteur Knack

nieuwjaarsbrief - verkiezingen

Samenleving & Politiek, Jaargang 11, 2004, nr. 1 (januari), pagina 36 tot 39

• verkiezingen
• nieuwjaarsbrief