Jaap Kruithof is overleden op 25 februari 2009. Hij was 79 jaar. Hiermee verliest Vlaanderen één van zijn grootste en invloedrijkste intellectuelen. Voor tienduizenden jonge studenten waren zijn lessen ethiek een eye opener en dat geldt ook voor de tienduizenden mensen die naar zijn lezingen trokken, waar ook in Vlaanderen. Meer dan men vandaag beseft heeft hij een onmiskenbare bijdrage geleverd om het ‘vrije denken’ in Vlaanderen te introduceren. Over seksualiteit en ouderlijke macht, geloof, revolutie en jongerenprotest in de jaren 1960, over verrechtsing, ecologie en derde wereld in de jaren 1970 en 1980, over humanisme, neoliberalisme en globalisering in de jaren 1990. Altijd helder, altijd radicaal. Atheïst, socialist, flamingant, tiersmondist, ecologist, objectivist. Jaap koos altijd duidelijk partij voor de onderdrukten en voor emancipatie. Van jongeren, vrouwen, de Palestijnen, de derde wereld, maar ook van dieren en zelfs planten. Met vlijmscherpe argumenten, die hem in conservatief Vlaanderen niet bepaald geliefd maakten, zelfs in die mate dat men in katholieke middelbare scholen waarschuwde voor ‘de goddeloze Blandijn’. Hoevelen stonden niet aan zijn deur om steun te vragen en te krijgen voor een abortus, wanneer dat nog illegaal was? Hoevelen hielp hij niet om toch maar universitaire studies aan te vangen tegen de heug en meug van hun ouders? Jaap was niet alleen een moraalfilosoof, hij was ook een morele agoog: handelen was even belangrijk dan denken. Hij meed de controverse nooit, niet aan de Gentse Universiteit, niet in de media, niet in het openbaar politiek debat. Was Hugo Claus een reus in de Nederlandstalige literatuur, dan was Jaap Kruithof een reus in de Nederlandstalige (moraal)filosofie.

Jaap Kruithof was een bijzonder hard werker, met een calvinistische arbeidsmoraal. Alles diende grondig onderzocht, geïnformeerd en geanalyseerd, gestructureerd. Dat moge niet alleen blijken uit zijn twee meesterlijke studies van het morele verschijnsel, De Zingever en Eticologie, die in Vlaanderen al te weinig intellectuele aandacht hebben gekregen, maar ook uit zijn talrijke essayistische publicaties, waarvan De Mens aan de Grens wellicht het meeste aandacht heeft getrokken omwille van zijn radicaal ecologisch en anti-antropocentrisch standpunt. En hij was beslist geen ‘ivoren toren’ filosoof, maar bevond zich steeds midden in het maatschappelijk debat, in kranten, op de radio, op de televisie. Ideeën moeten worden uitgedragen, niet alleen in teksten maar ook in lezingen en in de vele actiegroepen waaraan hij zijn steun betuigde.

Als mede-oprichter, samen met Leo Apostel, van de opleiding moraalwetenschap begin de jaren 1960 aan de Universiteit Gent schreef hij een profetische tekst - De plaats van de moraalwetenschap in de universiteit van morgen - die nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet en nog altijd met de vertechnocratisering van de BAMA-hervorming van het hoger onderwijs kan worden gecontrasteerd. Kruithof had veeleer Von Humboldt-idealen, met grote aandacht voor de kritische zelfstudie door studenten en grondige maatschappijkritiek als intellectuele missie. De Universiteit moest een ‘vierde macht’ zijn, naast de wetgevende, de uitvoerende en de gerechtelijke macht. Le savoir mag zich nooit onderwerpen aan le pouvoir.

Wat mij altijd diep heeft gefascineerd aan Jaap Kruithof was zijn rotsvaste overtuiging, die hij deelde met Leo Apostel, dat waarden niet zomaar subjectieve preferenties zijn, maar objectieve kwaliteiten uitdrukten van mensen, objecten, gebeurtenissen en toestanden. Dat kon hij met verve betogen wanneer het ging over de muziek van J.S. Bach - die hij niet alleen door en door kende én op zijn piano schitterend kon uitvoeren - maar ook waar het ging om ethische waarden. Het klarinetconcerto van W.A. Mozart was niet zomaar iets wat je mooi vindt, het is ook objectieve schoonheid. Die weinig populaire opvatting in een wereld waar het (neo)liberale preferentie-denken domineert heeft altijd grote indruk op mij gemaakt. Je kan over waarden - of dat nu schoonheid, goedheid of waarheid betrof - objectief argumenteren. Les goûts et les couleurs ne se discutent pas was aan Kruithof niet verkocht; je kan erover redetwisten, redenen vinden, argumenten ontwikkelen. En dat gold ook voor politieke en sociale standpunten. Als er mij iets heeft beïnvloed, dan wel dit ‘ethisch realisme’. Pluralisme en verdraagzaamheid, ja, maar geen ‘preferentie-pluralisme’. Eerder een objectief gefundeerd pluralisme, waarin respect voor andermans mening ook een objectieve waarde was.

Jaap Kruithof was daarom een bijzonder goed leermeester, die je leerde op te zoeken, te studeren, tegen alle modieuze trends in. En hij was daarin streng, voor zichzelf, maar ook voor anderen. Aan postmodernistische vertogen had hij lak: te opportunistisch, te neoliberaal. In zijn boekenkast stonden de boeken voorop: Henri Janne, Ernest Mandel, Leo Apostel, Jean Paul Sartre. ‘Artikelen-filosofen’ vond hij maar niks. Nooit grondig genoeg. De terreur van de A1 publicaties is gelukkig aan hem voorbij gegaan en nog recent was hij aan een grondige studie aan het werken over terreur en hegemonie op wereldschaal. Hopelijk wordt dit nog gepubliceerd.

Vergeten we niet dat Jaap Kruithof zijn opleiding eerst heeft genoten bij de grote historicus J. Dhondt, een monument in de Vlaamse geschiedschrijving in de stijl van Les Annales. Later heeft hij zich gestort op de filosofie en een proefschrift gemaakt over Hegel. Erudiet, altijd erudiet. En dat is iets wat men vaak vergeet omdat Jaap Kruithof tegelijk ook de man van de kwinkslagen was, die van zijn lessen soms heus cabaret kon maken. Dat waren zijn Nederlandse roots, zijn pogingen om ernstige problemen op een cabareteske manier aan te brengen. Tenslotte wou hij eerst dominee worden en daar is altijd iets van overgebleven. Een moralist dus, ja, zeker, maar een moralist die niet vanop de kansel preekte, maar onder de mensen ging en zijn standpunten, ook over de meest persoonlijke dingen, niet verhulde. Jaap was consequent progressief, maar treurde om de vergankelijkheid der dingen, die zo typerend is voor de consumptiemaatschappij. Hij begon in de jaren 1980 oude spullen te verzamelen, vooral vanuit de Marollenmarkt in Brussel. Spullen die mensen zomaar wegwierpen en die na een aantal jaren zijn hele kelder vulden, systematisch als ze gerangschikt waren volgens onderwerp. Op zijn kleine ‘museum’ was hij heel erg trots, omdat het uitdrukking gaf aan zijn diepe overtuiging dat er waarde zit in de dingen, hoe miniem deze kleinoden ook waren. Ook dat was Jaap Kruithof: conserveren wat waarde had, om welke intrinsieke reden ook. Niet wegwerpen, niet vervangen, maar waarden koesteren, net zoals je een partituur van Schubert koesterde. Wat waardevol is, dient bewaard, met liefde bejegend.

Jaap Kruithof zal altijd mijn intellectuele vader blijven. Diegene die me inspireerde om naast mijn rechtenstudies ook moraalwetenschap te studeren en bij wie ik uiteindelijk doctoreerde op een proefschrift over John Rawls. De man die altijd door mijn hoofd ging - en gaat - wanneer ik aan het schrijven was/ben: ‘wat zou Jaap daarvan vinden’? De man ook, waarin het metier van kritisch denker als geen ander altijd aanwezig was. Zoals Jaap Kruithof zijn er in Vlaanderen geen all round intellectuelen meer. Jammer voor Vlaanderen. Het verlies van zijn vrouw Els heeft hem in een zwart gat doen terechtkomen, waar hij nooit echt uit is geraakt. Zij hielden van en respecteerden elkaar op een diep-menselijke manier, en dat verlies is Jaap nooit echt te boven gekomen. Zijn laatste jaren had hij een droefheid over zich, die hij, al zijn rationaliteit ten spijt, nooit te boven is gekomen. Want Els was alom, in zijn denken, zijn hart, in zijn huis. En hij was pessimistisch geworden over wat zich op wereldvlak afspeelde.
Dat uitgerekend zo’n heldere geest aan een hersentumor moest overlijden, het geeft te denken. Maar weet, Jaap, ook al zijn we verweesd, je zal er altijd voor ons zijn, voor hen die de kritische gedachte en attitude dankzij jou als een evidente houding in hun werk zijn blijven koesteren.

Koen Raes
Rechtsfilosoof en ethicus UGent

in memoriam

Samenleving & Politiek, Jaargang 16, 2009, nr. 3 (maart), pagina 59 tot 61

• in memoriam
• Kruithof Jaap