André Krouwel is als politicoloog verbonden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij is tevens wetenschappelijk directeur van het Kieskompas, een digitaal hulpmiddel dat voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2006 werd ontwikkeld om de kiezers te helpen uitvinden welk partijprogramma het beste aansluit bij de eigen politieke wensen. Met meer dan drie miljoen bezoekers en een journalistieke multimediaprijs sloeg dit concept toen in als een bom. Deze succesvolle start kreeg snel opvolging. Zo ontwikkelde Kieskompas, in samenwerking met de Katholieke Universiteit Leuven en De Standaard, een applicatie voor de Belgische parlementsverkiezingen van 10 juni 2007. André Krouwel is de geestelijke vader van het Kieskompas en dus de ideale man om voor Samenleving en politiek de boeiende Nederlandse politiek te ontleden. Mark Rutte koos immers niet voor een midden-kabinet (VVD-CDA-PvdA), maar voor een alliantie met CDA, met de gedoogsteun van de PVV. Een keuze die in België niet altijd begrepen werd. “Dat begrijp ik, maar vraag me als Nederlandse politicoloog ook niet wat ik van de complexe Belgische politiek vind”, aldus Krouwel. “De communautaire kwestie kennen noch begrijpen wij. Toch zie ik een aantal overeenkomsten. In beide landen hebben we te maken met een grillig electoraat. Yves Leterme haalde in 2007 een enorm aantal voorkeurstemmen en is nu bijna persona non grata. Bij de laatste verkiezingen tuimelde het CDA - in 2006 nog 41 zetels - van de eerste naar de vierde plaats met 21 zetels. De volatiliteit van de opinies over personen is enorm toegenomen. Toen Job Cohen bij de start van de verkiezingscampagne Wouter Bos verving, was hij de redder van het vaderland. Enkele maanden later was hij verantwoordelijk voor de slechtste verkiezingsuitslag ooit van de PvdA.”

Dé figuur van de voorbije verkiezingen van 9 juni was ongetwijfeld Geert Wilders, voorzitter van de bizarre PVV, een eenmanspartij waarvan je geen lid kan worden.

“Eigenlijk is het geen partij maar een stichting. Alle andere partijen zijn maatschappelijke, sociale organisaties waar je lid kan worden, bij Wilders is dat niet zo. Er is maar één bestuurslid. De statuten staan geen leden toe. Al die Kamerleden en gemeenteraadsleden en straks al die mensen in de provinciale staten zijn dus geen lid van de partij. Dat is uniek. Toen die schandalen uitbraken, hoorde je Wilders zeggen ‘IK ga er een nachtje over slapen’. Heel bizar. Dat maakt hem ook heel kwetsbaar. Van zodra de mythe rondom Wilders wordt doorgeprikt, wat nu lijkt te gaan gebeuren, is het gedaan.”

Is die aantrekkingskracht nu al aan het dalen?

“In de peilingen daalt hij drie zetels. We hebben met onderzoeksbureau Synovate net een peiling afgenomen, en tussen 60 en 80% vindt dat Wilders de van ontucht beschuldigde Eric Lucassen eruit had moeten gooien. Wilders krijgt dus echt een geloofwaardigheidsprobleem. Hij kan niet meer zeggen dat hij de problemen in de wijken gaat aanpakken, want dan krijgt hij direct te horen dat er bij hem iemand zit die ‘al zijn buren in elkaar mept’. De onstuimige groei of luiheid heeft ervoor gezorgd dat Wilders niet voldoende heeft gecontroleerd bij de rekrutering van zijn politiek personeel. Er zijn nu al zeker tien mensen in de fractie waar een vlekje aan zit.”

Zoveel al?

“Er zijn op dit moment (het interview werd afgenomen op 18 november, nvdr) drie mensen die van de lijst zijn geschrapt en een Kamerlid is opgestapt na onthullingen over fraude. Gidi Markuszower stond op de vijfde plaats van de lijst maar had gelogen over zijn CV. Hij is voorzitter van Likud Nederland en bleek gepakt te zijn met wapens. Bovendien bleek dat hij wapens had bezorgd aan een ‘buitenlandse mogendheid’, wat natuurlijk alleen maar de Mossad kan zijn. In de Kamerfractie zitten 24 PVV’ers, waarvan er nu 7 mensen zijn waar iets mis mee is: van barmannen in elkaar slaan tot het geven van een kopstoot aan een ambtenaar tijdens de regeringsonderhandelingen. Het is een ongelooflijk circus. Dan stel ik mij de vraag: hoe kom je aan dat soort mensen?”

Iets wat wij vanuit Vlaanderen niet goed begrijpen is dat Wilders extreemrechts is en tegelijk zo’n goede relaties onderhoudt met de Joodse gemeenschap.

“Op extreemrechtse websites wordt Wilders uitgescholden als jodenknecht. Hij is erg pro-Israël. Hij is daar vaak geweest; meer dan in de achterstandswijken wordt soms gespot. Wilders heeft een tijdje in de kibboets gewerkt. Zijn verhaal is ook niet extreemrechts, maar anti-islam. Hij is ook geen nationalist, maar een internationalist. Die strijd is internationaal, en Israël is dé buffer ten aanzien van de islam want daar zit je rechtstreeks tegenover de Gaza en de Westbank. Aangezien Wilders geen recht heeft op partijfinanciering, want daar moet je minimum 1000 leden voor hebben, wordt hij gefinancierd door buitenlandse krachten. Pro-Israël en anti-islam stichtingen zijn zijn grote sponsors. Het David Horrowitz Centrum, het Freedom Defensive Initiative van Pamela Geller, Robert Spencer, dat soort types. Dat is echt zo’n clubje mensen in Amerika, die eigenlijk uitgekotst worden door de Republikeinen, waarmee hij dik bevriend is. Ook in Europa is hij zijn netwerk langzamerhand aan het uitbreiden. In Duitsland is Die Freiheit opgericht, waarvoor Wilders de inspiratiebron was. Dat internationaal netwerk is heel los en zeker niet extreemrechts. Van Le Pen moet hij helemaal niets hebben, want die heeft fascistische roots en dat botst met zijn joodse verhaal. Met al die échte conservatieven in Amerika kan hij ook niet omgaan omdat hij voor hen te progressief is. Wilders is erg pro-homo - want die worden volgens hem in elkaar geslagen door Marokkanen - maar met zo’n discours haal je in Amerika moeilijk fondsen binnen bij rechts-conservatieven. Vroeger kreeg hij geld van de Amerikaanse farmaceut Pfizer, maar die trok zijn financiering in. Wilders heeft na die schandalen binnen zijn partij niet alleen een probleem qua geloofwaardigheid, maar zit ook in grote financiële problemen omdat een aantal van die grote financierders zich hebben teruggetrokken.”

Wilders heeft waarschijnlijk ook goede contacten met de Deense Volkspartij, waar het kabinet-Rutte de mosterd voor de gedoogregering haalde?

“Wilders heeft de strategie van de Deense Volkspartij gekopieerd. Denemarken heeft al zeven jaar een constructie zoals die nu in Nederland bestaat: een rechtse regering van liberalen en conservatieven, gesteund door de Volkspartij. Daar is Wilders veel op bezoek geweest. Hij heeft hun agenda, met veelal economisch linkse thema’s gekoppeld aan anti-islam, overgenomen. Wilders was vroeger rechts, maar nu niet meer. Toen hij nog bij de VVD zat, schreef hij zelfs een rapport dat de VVD niet rechts genoeg was. Wilders houdt vast aan zijn strijd tegen de islam maar is heel flexibel in zijn sociaal beleid. Dat is plat opportunisme. Hij heeft gezien wat goed werkt onder zijn achterban, en besloten om die verzorgingsstaat overeind te houden. Wilders was in de campagne voor stevige werkloosheidsvoorzieningen, tegen de kostenstijging in de zorgsector en in het hoger onderwijs, tegen de verhoging van het AOW, enzovoort.”

Heeft de PVV bij de laatste verkiezingen dan veel linkse stemmen weggehaald?

“Ons onderzoek van het Kieskompas toont aan dat hij drie zetels bij de SP en twee zetels bij de PvdA heeft weggehaald. Mensen die op Wilders stemmen komen veelal van de grote, traditionele partijen, niet van de kleine partijtjes. Opvallend is wel dat de grootste PVV winst van het CDA en VVD kwam, maar ook bijna evenveel kiezers van de SP kwamen.”

Populistisch links verschuift naar populistisch rechts…

“SP-kiezers zijn veelal geen socialisten, maar eerder anti-establishment proteststemmen. Het symbool van de SP is een tomaat die is gegooid! Wilders heeft het heel slim gespeeld. Hij heeft een aantal van hun thema’s overgenomen, waardoor mensen van de SP en deels ook van de PvdA naar de PVV konden overlopen. Die blokkade heeft hij met zijn links discours netjes weggehaald. Daardoor trekt hij evenveel kiezers van rechtse partijen als van linkse partijen. Heel bizar.”

De PvdA verloor drie zetels. Heeft de partij fouten gemaakt in de campagne? Bij ons leek het dat met de intrede van Job Cohen de basis voor succes gelegd was.

“Job Cohen was afschuwelijk slecht in de campagne. Toen hij opkwam was hij de grote verbinder, de man die de boel bij elkaar houdt. Kortom, premier Cohen. Maar het ging helemaal mis. Cohen was dik in de 60 toen hij aan deze klus begon, maar eigenlijk werd hij nog nooit verkozen. Hij was eerder staatssecretaris, burgemeester, rector van een universiteit, maar altijd benoemd. Hij zat in besturen zonder campagne te voeren. Op een gegeven moment zei hij in een debat dat de PvdA niet ‘beleidsresistent’ was. Niemand begreep wat dat betekende.”

Een regent dus, geen campagnebeest.

“Inderdaad. Kijk, Job Cohen is een integer man. Hij wist niets af van economie, en ging dat als een gek bestuderen. Terwijl hij gewoon moest zeggen dat hij een jurist is, en voor economie andere mensen heeft. Maar de nationale overhoring van Job Cohen begon: hoeveel werklozen zijn er, wat verdient een arbeider, wat kost een pak melk? Binnen de kortste keren ging dat mis. Het werd een nationale sport om de vraag te bedenken die Cohen niet kon beantwoorden. En vooral de linkse media gingen dat doen. Bij NOVA werd hij helemaal gekielhaald op het economische vlak. Hij kwam in de peilingen binnen met 40 zetels, maar zat binnen de kortste keren onder de 30 zetels.”

Tijdens de campagne heeft de PvdA op een gegeven moment ook haar programma ingetrokken...

“De PvdA heeft tot drie keer toe haar programma gewijzigd. In Nederland worden alle partijprogramma’s, in Calvinistische traditie, doorgerekend. Het Centraal Planbureau had bedacht om alleen het langetermijneffect in rekenschap te brengen. Omdat het snap elections waren, was er voor de korte termijn geen tijd. Wat was het resultaat? Het CDA had allerlei trucs ingezet en kwam er goed uit. Idem voor de VVD. Die zou tegen 2040 een half miljoen banen scheppen; over het korte termijn geen woord. De PvdA kwam niet zo goed uit het doorrekenen van het partijprogramma op langere termijn omdat ze minder structureel ingreep in bijvoorbeeld de werkloosheidsuitkeringen. Op korte termijn had het programma wél goede effecten, omdat minder harde bezuinigingen de economische groei spaart. De PvdA begon vervolgens te draaien. De vorige campagne was er al het beeld van draaikont Bos; opnieuw draaien was helemaal fout. Er zijn gigantische blunders gemaakt. De campagne van de PvdA was echt abominabel slecht. Ze hebben Job Cohen niet op zijn sterkte uitgespeeld. Hij is een verbinder, een man die de boel bij elkaar houdt als het gaat over het culturele. Zijn vijand was Wilders. Het was heel dom van de PvdA om de VVD aan te vallen. We kunnen dus zeggen dat de PvdA een foute strategie heeft ingezet, Job Cohen dingen heeft laten doen die hij niet kon én een verkeerde vijand heeft gekozen. De winst zat in een haatgevoel tegenover Wilders, niet tegenover Rutte. Dat is helemaal geen vreselijke man, wel een ‘rechtse bal’, maar geen vreselijke man. Sterker nog, we verdenken Rutte er van dat hij eigenlijk gewoon een beetje een progressieve D66’er is. Die moet je niet aanvallen.”

Hoe komt het dat het nadien helemaal is misgelopen met de regeringsvorming? Lagen de programma’s van de PvdA en de andere partijen echt te ver uit elkaar?

“Een regering zonder de VVD was onmogelijk. De PvdA en de VVD waren tot elkaar veroordeeld. De enige vraag was of CDA erbij zou komen en je dus een midden-kabinet zou vormen, of je er GroenLinks én D66 zou bijnemen. Je merkte dat VVD er na zo’n campagne van ‘we moeten 18 miljard bezuinigen’ er niks voor voelde om met twee, eigenlijk drie linksere partijen te gaan samen zitten. Dat kon Rutte niet maken. Ik heb het op een gegeven moment tegen Job Cohen gezegd: het midden-kabinet - VVD, PvdA, CDA - is de echte vraag in deze onderhandelingen. Maar de PvdA heeft het heel onhandig gespeeld. De partij was heel onduidelijk wat ze precies wilde. Wat ze daarentegen had moeten doen, is aan tafel gaan zitten en een heel goed aanbod neerleggen waardoor CDA zou beginnen twijfelen. Dan kon de PvdA er later nog altijd uitstappen als ze niet genoeg kreeg. Nu is er eigenlijk nooit serieus onderhandeld door de PvdA. Het was zeer halfslachtig. Toen de PvdA het midden-kabinet toch leek te willen, was het al te laat. Die rechtse partijen hadden al drie onderhandelingsronden achter de rug, en konden het gemakkelijk met elkaar vinden omdat ze het voor 80% met elkaar eens waren. Het enige probleem was dat de PVV allerlei linkse dingen aan haar publiek had beloofd. Maar Wilders keerde heel snel zijn kar voor de pensioenleeftijd, iets wat voor hem eigenlijk een heel gemakkelijke toegeving was aangezien hij zelf rechts is. Tegelijkertijd vroeg hij of ze hem een aantal dingen konden geven. Dat heeft Wilders heel handig gespeeld. Hoewel PvdA in zo’n midden-kabinet nauwelijks zou kunnen hebben bewogen, werd zowel de campagne als de onderhandelingen tactisch heel slecht gevoerd.”

Vandaar dat de PvdA in de peilingen hun dalende trend verder zetten, naar 14%?

“PvdA behaalde 19,6% in de verkiezingen, steeg vervolgens na de verkiezingen iets in de peilingen, maar verliest in de laatste peiling van Synovate opnieuw 3 zetels. De PvdA was niet geloofwaardig genoeg om linkse kiezers te overtuigen dat ze verdienden de grootste partij te zijn. En Rutte heeft een unieke prestatie neergezet. Ondanks de concurrentie van de PVV behaalde hij het beste VVD-resultaat sinds de overwinning van Bolkenstein, die toen niet zo’n concurrentie op rechts had. Rutte is een historische figuur geworden. Je weet nu al dat hij een goede premier wordt, weliswaar van een slecht kabinet.”

Niet alleen een slecht, maar ook een kwetsbaar kabinet…

“Rutte is inderdaad heel kwetsbaar met deze constructie. Maar dat had de PvdA hem moeten bieden: we kunnen jou succesvol maken met een stabiel kabinet. Maar de PvdA heeft niet durven kiezen.”

Het is toch opvallend dat populistische retoriek verschillende vormen kan aannemen - in Nederland anti-islam, in Vlaanderen anti-Waals - maar meestal eigenlijk anti-establishment is. Mensen kiezen voor populisten om zich af te zetten tegen de huidige politieke elite, eerder dan dat ze op hun programma stemmen.

“Dat klopt deels, maar bij Wilders stemmen kiezers wel degelijk op PVV omwille van de directe leefomstandigheden. In steden en volkswijken gaan dingen echt mis. Dat heeft deels met die migrantenproblematiek te maken. Grote groepen laaggeschoolden, soms zelfs ongeletterden, zijn daar komen wonen, maar daar is onvoldoende in geïnvesteerd. Heel lang hebben we het verhaal volgehouden dat gastarbeiders zouden terugkeren. In plaats van het leren lezen, schrijven en rekenen in het Nederlands kregen ze les in ‘eigen taal en cultuur’ (OETC). Dat is misgegaan én te laat gesignaleerd. Wilders koppelt die ellende in die wijken aan de komst van immigranten. Dat slaat aan bij een heleboel inwoners. Zelfs bij een reeks allochtonen. Ook in de overgangsgebieden wordt massaal op de PVV gestemd. Doorgaans zijn dat kiezers die de grootstad ontvlucht zijn richting een leuke woning en die niet willen dat grootstedelijke problemen naar hen toekomen. Die zien die nieuwe middenklasse van Turken en Marokkanen naar die overloopgebieden komen en vrezen dezelfde problemen. Dat is natuurlijk niet zo. Het zijn middenklasse gezinnen die hun kinderen naar een gewone school willen doen. Maar die school verkleurd wel. De vrees dat het mis kan gaan omdat er immigranten blijven komen, bespeelt Wilders sterk door te zeggen dat die lui een achterlijke cultuur hebben. Zijn verhaal is een soort samenzweringstheorie. Als we de immigratie stoppen, stoppen we ook die problematiek. Dat culturele discours is in Nederland belangrijker geworden dan het sociaaleconomische. Wilders is eigenaar van dat onderwerp en daarmee won hij de verkiezingen. Met name de lage middenklasse is verontrust over de leefbaarheid. Zo’n 80% van het electoraat van Wilders is laag tot middelbaar geschoold. Het zijn geen arme, maar eerder hardwerkende mensen met een lage opleiding. Die willen geen straatjongeren. Die willen geen herrie op straat. Dat is de reden waarom Wilders won: het koppelen van law and order aan immigratie in oude wijken, ‘of anders komt de migratie tot bij u in het dorp.’ Het is voor mij onbegrijpelijk dat Links daar geen eigen discours over ontwikkeld heeft.”

Als je weet dat andere partijen met dat discours gaan lopen zijn, is het voor Links bijna onmogelijk om dat nog terug te winnen.

“Wilders speelde het bovendien heel slim in de voorbije campagne. Toen hij zag dat het helemaal mis ging met de economie, schakelde hij over van het law and order-discours naar de kosten van de migratie. Hij had uitgerekend dat dat 7 miljard per jaar kost. Dan moet je daar als politieke tegenstander een eigen strategie en verhaal tegenover zetten. Je kan bijvoorbeeld een winst-verliesrekening opmaken van migratie. Maar dat is niet gebeurd. Mensen die op Wilders stemmen zijn mensen die erg bevreesd zijn over hun privéleven en heel ontevreden zijn over de publieke sfeer. Linkse mensen praten echter alleen maar over die publieke sfeer, namelijk dat die publieke voorzieningen beter moeten. Maar daar zijn de mensen totaal ontevreden over. Geen enkel verhaal gaan ze daarover goed vinden.”

Je zegt dus eigenlijk met zoveel woorden dat de PvdA in slechte papieren zit; en bovendien kampt met een leiderschapsprobleem.

“We zien bij de PvdA, maar eigenlijk bij alle partijen, een soort Sovjetachtige wisseling van de wacht. Wim Kok besliste dat Ad Melkert kwam; na Wouter Bos werd Job Cohen binnengehaald als een soort kroonprins - ouder trouwens dan de koning. Dat was heel goed geregisseerd. De dag dat Bos zei dat hij voor zijn kinderen wou gaan zorgen, zei Cohen ‘I am your new boss’. Nu zou Cohen eigenlijk opnieuw moeten vertrekken, want Cohen zal zich niet ontpoppen tot dé oppositieleider. Dat wordt Femke Halsema van GroenLinks of Alexander Pechtold van D66. Cohen is verbaal te beschaafd; die kan geen klappen uitdelen.”

Wie zou Cohen dan moeten opvolgen? Ziet u iemand?

“De armoede in het leiderschap bij de PvdA is zeer groot. Ik zou het niet weten. Twee mogelijke kandidaten zijn niet beschikbaar: Eberhard van der Laan is net burgemeester van Amsterdam geworden en Lodewijk Asscher is nog te jong. Soms noemt men ook wel Tweede Kamerlid Jeroen Dijsselbloem, maar dat is te veel een activistisch type, met een GroenLinks profiel. Dat moet je juist voorkomen. Net als Ronald Plassterk. Die komt veel te elitair over en spreekt een groot deel van het electoraat niet aan. Wat je nodig hebt is iemand van het volk. Iemand met een arbeidersachtergrond die ook gewone mensentaal spreekt.”

foto's: Geert Bonne

Samenleving & Politiek, Jaargang 17, 2010, nr. 10 (december), pagina 48 tot 55

• Krouwel André
• PvdA
• Nederland
• interview