Netwerk Vlaanderen (www.netwerkvlaanderen.be) ontstond vroeg in de jaren 1980. Organisaties uit het middenveld en beginnende coöperatieven zochten een manier om aan goedkoop krediet te geraken. Geïnspireerd door een Duits voorbeeld, verenigden ze zich in het Netwerk Zelfhulp Vlaanderen. In de loop van de jaren 1980 kwam de giftenwerking en kredietverlening van de grond. Netwerk lanceerde het eerste duurzame spaarproduct op de Belgische markt, het krekelsparen bij ASLK. Commissieopbrengsten van de bank en interestafstand van spaarders zorgden voor een groeiende stroom middelen voor tientallen organisaties. Ze dienden eveneens voor de opbouw van Netwerks vermogen, dat aan voordelige voorwaarden werd uitgeleend. Anno 2011 is die activiteit ondergebracht bij Netwerk Rentevrij, een coöperatieve die rentevrije leningen verstrekt.

Het Krekelsparen zou Netwerk nog hoofdbrekens bezorgen. Samen met de ASLK ging het op in Fortis. Tijdens de crisis viel het in handen van de grootste Franse bank, BNP Paribas. Het kan verkeren: het product dat een andere omgang met geld wou illustreren, is nu in handen van de Franse Haute Finance. Meer nog, BNP Paribas scoorde niet bijster goed op een ethische ranking die Netwerk in 2007 opstelde. De ranking bestempelt de kans op schadelijke investeringen bij BNP Paribas als ‘hoog’. De Algemene Vergadering van Netwerk besliste bijgevolg dat als BNP Paribas de 2.000 miljard euro op haar balans niet meer verantwoord belegt, ze de samenwerking op de helling zet. Het valt nog te bezien of het ultimatum indruk maakt op de bank voor een wereld in verandering.

Netwerk Vlaanderen beoordeelt voor de ranking het investeringsbeleid van de grootbanken op vier domeinen: vrede, waardig werk, leefmilieu en democratie. Per thema gaat het campagneteam na of de bank een toereikend beleid heeft om omstreden investeringen te mijden. Axa, Deutsche Bank en Citibank scoren slecht. KBC, Dexia en BNP Paribas scoren ook pover, maar halen toch op één domein een bevredigend resultaat. Ze slagen er in om investeringen in omstreden wapentuig zoals clusterbommen of landmijnen te vermijden. Daarmee staan ze niet alleen. Al meer dan 40 grote financiële instellingen desinvesteren uit de producenten van wapens die bij gebruik ongecontroleerd burgerslachtoffers maken. Het is mede een resultaat van een campagne opgestart door Netwerk Vlaanderen en een aantal Belgische vredesorganisaties. Sinds 2003 plaatsten ze het thema van de private financiering van omstreden wapentuig op de agenda. Tientallen organisaties en ngo’s maken ondertussen gebruik van onderzoekswerk en campagnetechnieken van Belgische makelij om banken in hun land onder druk te zetten.

Het gaat daarbij niet alleen over speurwerk in financiële databases en goed gedocumenteerde onderzoeksrapporten. Ook een aantal spraakmakende sociale acties zorgden er voor dat Netwerk tweemaal verkozen is tot Banktracker van het jaar, een onderscheiding waarop actiegroepen in de financiële sector kans maken. In een reeks acties gaande van de plaatsing van een Gouden Kalf op de Kouter in Gent tot een vuurloop van bekende Vlamingen, is het opgezet spel van de ACE Bank het meest memorabele. Bijna een week lang geloofden pers en publiek in 2006 dat de ACE Bank een nieuwe, hippe speler op de Belgische markt was. Ze pakte uit met een jong en rebels imago en ging prat op haar lucratieve, maar omstreden investeringen. Het opgezet spel was zo goed uitgewerkt dat zelfs de CBFA erin liep en de politie de opdracht gaf om de tijdelijke bank op het Muntplein in Brussel te sluiten. In werkelijkheid ging het om een ruimte vol acteurs, een concept dat onzichtbaar theater à la Augusto Boal en hoaxes van de Yes Men combineerde. Bij de sluiting gaf Netwerk Vlaanderen een persconferentie waarbij ze zich afvroeg ‘hoe het komt dat de ACE Bank gesloten wordt terwijl andere banken ongestraft schadelijk mogen investeren?’ Het viel niet te voorzien dat die woorden twee jaar later ook minder ironisch konden worden geïnterpreteerd.

De miljarden euro’s desinvesteringen uit wapenproducenten zijn interessant. Ze wijzen erop dat grootbanken, misschien onbewust of ongewild, alvast op één domein overstag gaan en anders aankijken tegen investeringsbeslissingen. Zo een beslissing gebeurt normaal gezien op basis van twee criteria: risico en rendement. Welke activiteit het rendement oplevert doet er niet toe, zolang ze niet illegaal is. Zo deed de situatie zich voor dat een bank spaargeld inzamelde in één land, dat de productie van landmijnen wettelijk verbiedt, om het geld uit te lenen aan een wapenfabrikant in een ander land, dat de productie wel toelaat. Eindigt de morele en juridische verantwoordelijkheid van de financiële instelling aan de landsgrenzen? Heeft de bank het recht om in te gaan tegen de waarden en normen van degenen met wiens geld ze werkt?

Netwerk Vlaanderen neemt een onorthodoxe positie in binnen dit debat. Ze gelooft dat belangrijke investeringsbeslissingen niet enkel op basis van rendement en risico moeten gebeuren, maar ook op basis van ethiek en maatschappelijk nut. Die twee laatste begrippen laten zich niet verengen tot de invulling die een markteconomie er aan geeft: een efficiënte allocatie van de productiefactoren, in dit geval kapitaal. De Belgische wetgever heeft door het verbod op investeringen in landmijnen en clusterbommen een eerste stapje genomen voor een bredere invulling. Het moedigde Netwerk Vlaanderen aan om ook op andere domeinen voor een inhoudelijke regulering van investeringen te ijveren. Zo lanceerde ze in 2010 samen met vier milieuorganisaties en de KWB een campagne tegen klimaatschadelijke investeringen van banken. De campagne focust op bankinvesteringen in nieuwe steenkoolcentrales, de meest vervuilende techniek om elektriciteit op te wekken. Er zijn momenteel een 70-tal nieuwe steenkoolcentrales gepland in Europa. Via een petitie spraken 4.000 mensen zich uit tegen investeringen in de bouw van die steenkoolcentrales. Ook politici van sp.a (Bart Martens en Bert Anciaux), Groen! (Vera Dua), Open Vld (Mathias De Clercq) en N-VA (Siegfried Bracke) ondertekenden de petitie. Op een motie van Groen! na, vertaalde dit engagement zich nog niet in concreet parlementair werk. Nochtans is een investeringsstop in steenkoolcentrales een onmisbaar onderdeel van een strijd tegen de klimaatverandering en voor 100% hernieuwbare energie in Europa in 2050. Een engagement dat publiek gesteund wordt door EU-commissaris voor klimaat Connie Hedegaard en waarvoor Vlaams minister voor energie Freya Van den Bossche en Europees parlementslid Kathleen Van Brempt een betoog hielden in het februarinummer van Samenleving en politiek.

De bankencrisis stelt Netwerk voor een stevige opdracht. Aan de linkerzijde groeit de nood aan een omvattende en mobiliserende analyse over de rol van financiële instellingen. Netwerk Vlaanderen concentreert zich de afgelopen jaren echter voornamelijk op concrete deelthema’s in het bankgebeuren. Door te focussen valt er nu en dan iets te veranderen. Maar de nood aan een breder verhaal en nieuwe alternatieven groeit met de dag. Ze wordt beantwoord met de participatie van Netwerk in heel diverse initiatieven zoals de oprichting van een nieuwe coöperatieve bank, proefprojecten met complementaire munten of een pleidooi voor Euro-obligaties en een transactietaks. Netwerk wil die en andere elementen de komende jaren integreren in een verhaal over de benodigde investeringen en nieuwe instrumenten die nodig zijn voor een transitie naar een ecologische economie.

Mathias Bienstman
Educatief medewerker Netwerk Vlaanderen vzw

Samenleving & Politiek, Jaargang 18, 2011, nr. 4 (april), pagina 33 tot 35

• Netwerk Vlaanderen
• project in de kijker