Geert Mak vreest echt dat Europa op springen staat. We merken het misschien niet, maar dat komt omdat we zo vastzitten in het gewone leven dat we zelfs de andere kant opkijken voor de ontwikkelingen die zich vlakbij aan het afspelen zijn. We zijn een aantal jaren in slaap gewiegd, maar we vergissen ons. Het gaat niet om een gewone crisis, maar om een crisis die de grondslagen raakt van de westerse samenleving. Het is niet uitgesloten dat het ganse Europese project op een bepaald moment in elkaar stuikt, zoals het gebeurd is met de Sovjet-Unie.

Dat Europese project is gerealiseerd door zeer nuchtere mensen, die na de Tweede Wereldoorlog begrepen dat het zo niet verder kon. Mensen als Jean Monnet, Willy Brandt, Max Kohnstamm en anderen wilden de natiestaten overstijgen en de macht op een Europees niveau aan regels onderwerpen. Zij wilden uitdrukkelijk geen verderzetting van een politiek van compromissen tussen natiestaten, maar een gemeenschappelijke oplossing die de staten overstijgt. Het werd een systeem waarin de grenzen niet langer gesloten waren. We beseffen vandaag niet eens meer de praktische voordelen. Dat toont zich zelfs heel concreet in de materiële welvaart van de Europeanen. We verdienen allemaal meer door Europa! Maar Europa garandeerde toch vooral de vrede. En precies dat project faalt. Opnieuw bepaalt de sterkste de wet!

Er is natuurlijk die ‘gewone’ crisis, er is de vergrijzing die op ons afkomt en Europa is ook een grote bureaucratie. Verder is er volgens Mak vanaf het eerste moment ook gesjoemeld met de toetredingsvoorwaarden en we hebben de fiscale autonomie misschien ten onrechte afgestaan aan de Europese Centrale Bank. Maar Europa mist vooral de kracht. Het is bijna niet te geloven dat het Griekse probleem zo kon veretteren. Griekenland vormt slechts 3% van de Europese economie, maar Europa als geheel bleek te zwak om er een oplossing aan te geven. Het regime van het compromis werkte niet meer. Europa als supranationale eenheid bleek onbestuurbaar. De Europese crisis is in eerste instantie politiek, een diepgaande vertrouwenscrisis. Het heeft ook te maken met een gebrek aan een Europese identiteit. We voelen ons van alles, maar niet Europeaan. De politiek en de media blijven zich concentreren op het nationale niveau.

Het Europese project liep ondertussen al zware schade op. Het toch rijke Europa moet zich overgeven aan het Europees stabiliteitsmechanisme (ESM). Europa geeft prioriteit aan de redding van de banken en de financiële wereld, ten nadele van vakbonden en sociale voorzieningen. Griekenland is natuurlijk lang niet het enige land met problemen. Kijk naar Ierland, ooit een Europees paradepaardje. De banken en de huizenmarkt bleken een piramidespel en toen het instortte was het land eigenlijk failliet, met een staatsschuld van 106 miljard euro. Welnu die schuld is eigenlijk een cadeau aan de buitenlandse banken, die de oorzaak zijn van de Ierse problemen. Zij verdienen aan het geld dat ze uitlenen aan de landen in moeilijkheden. En de kleine man betaalt inderdaad de rekening van hun gespeculeer! Kan het verwondering wekken dat de legitimiteit van het Europese project aan het verdwijnen is?

Europa kan de crisis gewoon niet aan. Het is overgeleverd aan het mondiale marktmodel, met zijn nadruk op het individuele, het particuliere, het meetbare. Het gericht zijn op de gemeenschap raakt verloren, het gewone menselijke bestaan wordt veracht. Vandaag worden we geconfronteerd met het resultaat van dit rauwe, antidemocratische kapitalisme. Het is een amorf monster, waar niemand nog grip op heeft. Sommige hedge fondsen beschikken over meer financiële middelen dan veel Europese landen. Kredietbeoordelaars uit New York bepalen het lot van hele naties. Ze durven dan wel eens van koers veranderen. Moody’s gaf eind 2009 aan de Grieken nog een A-rating, terwijl het toen al een begrotingstekort had van 12,7 procent. Enkele maanden later kreeg het land de junkstatus. De Occupy-beweging komt precies daartegen in opstand. Het is een reactie op structureel geweld. De jeugdwerkloosheid ligt in veel Europese landen op een niveau van Arabische landen. Ook in Europa kan de jeugd, die echt voor de crisis aan het opdraaien is, in opstand komen.

En wat is het alternatief? We moeten in elk geval het recht van de sterkste indammen door een stuk nationale soevereiniteit in te leveren. Dat kan alleen lukken als Europa democratischer wordt, als het Europees parlement meer gewicht krijgt. Europa moet worden gepolitiseerd. Kan dat lukken of gaan we niet met meer zekerheid naar verschillende Europa ’s? De titel van het essay van Mak verwijst naar een verhaal dat hem verteld werd door de Joegoslavische schrijver Alexandar Tisma over zijn hond. Het beest was op een ijsschots beland en dreef af. De hond bleef verstijfd staan. In Europa zitten we allemaal op zo’n ijsschots. We zijn verstijfd en weten niet wat doen. Om eraf te geraken moeten we op de eerste plaats iets willen. Dat hebben we nu precies afgeleerd, overtuigd dat de financiële markten alles bepalen. Wie iets wil, heeft hoop. Zo is Europa ooit begonnen.

Het kleine boekje van Geert Mak geeft te denken. Wie had inderdaad gedacht dat een mastodont als de Sovjet-Unie vanzelf in elkaar zou vallen? Waarom zou dat ook met Europa niet kunnen? Kunnen we ontkennen dat Europa kracht mist? Alle hoogmissen ten spijt, komt er geen beeld van doortastendheid. Angela Merkel kan niet overtuigen dat ze voor Europa werkt. Sarkozy nog minder. Hun politiek is op nationale leest geschoeid. En hoe kan een politiek project legitimiteit verkrijgen als de factuur op de verkeerde tafel gelegd wordt? Men noemt het heel vlug populisme als beweerd wordt dat de banken de oorzaak zijn en daarom ook verantwoordelijkheid moeten opnemen om het probleem op te lossen. Maar het is toch door hun blinde hebzucht dat de problemen zijn wat ze zijn? Een economie die werkt volgens de principes van een piramidespel! Ratingbureaus die de wet dicteren, maar in adviezen draaien als windhanen! En de jeugd die ervoor opdraait! Tot nu lijkt Europa niet in staat de crisis aan te pakken omdat het inderdaad geen supranationaal project is. Moeten we ons daar bij neerleggen, zoals die arme hond van Tisma? Dat kan toch niet?

Samenleving & Politiek, Jaargang 19, 2012, nr. 4 (april), pagina 73 tot 75

• boekbespreking