Gemeten aan het aantal eminente heren per vierkante meter aanwezig op de boekvoorstelling is dit een zwaarwichtig boek. Zo zat in het publiek o.a. Kris Peeters en Willy Claes, van op het spreekgestoelte spraken Herman De Croo en Rik Van Cauwelaert lovende woorden. Het boek van Professor Emeritus Robert Senelle - ooit adjunct-kabinetchef van Achiel Van Acker -, Miel Clément en Edgard Van de Velde heeft echter al deze prominente bombast en mannen van de macht niet nodig om een waardevolle bijdrage aan de literatuur over politieke democratie te zijn.

Nu de euforie van het post-Sovjet tijdperk en de illusie van een onafwendbare mars naar de liberale democratie zijn gaan liggen, is het van belang om even stil te staan en terug te kijken naar de weg die de democratie al heeft afgelegd. Democratie kan immers nooit als verworven worden beschouwd. Actuele voorbeelden zijn legio: het politiseren van de rechterlijke macht en de intimidatie van de persvrijheid in Hongarije, de technocratie in Italië, maar ook de losse omgang met de grondwet in eigen land. Dit boek kijkt terug en brengt 27 politieke filosofen voor het voetlicht. De auteurs stellen dat het boek eigenlijk bestaat uit twee boeken. Het bestaat echter uit een kort boek en een groot naslagwerk. Het korte boek aan het begin bevat een verhandeling over evolutie van de fundamenten van de democratie aan de hand van vier principes voor een stabiele democratie volgens Aristoteles: wisselend gezag, belang van een middenklasse, rechtsstaat en de rol van onderwijs. Hierover laat het een resem verschillende filosofen aan het woord. Daarnaast geeft het de antwoorden weer van filosofen op drie vragen: Waarom moet de mensheid gezag accepteren? Wat zijn de verschillende soorten politieke regimes? Op welke grond kan een gezaghebber op een legitieme manier gezag uitoefenen? Dit eerste deel is stevig doorweven met citaten en men krijgt de indruk dat de auteurs een overzicht van de verschillende filosofen voor de vlotte leesbaarheid hebben gesteld. Zo lijkt het alsof de auteurs eerder over de immense filosofische oceaan scheren, zonder in de diepte te gaan. De volgende 900 bladzijden zijn een bundeling van stukken tekst en commentaar. Om het juist te beoordelen is het belangrijk het boek niet als een verhandeling op te vatten. Het is een naslagwerk en kan het beste worden gebruikt om bepaalde filosofen of historische verklaringen en wetteksten te consulteren. We vinden onder andere de Magna Carta en de Virginia Declaration of Rights er in terug.

Vooral in het tweede deel is het duidelijk dat dit boek door Professoren in de rechten werd geschreven. De schrijfstijl is vrij droog en de structuur doet denken aan colleges in de rechten, waarbij eerst een casus wordt gelezen en deze vervolgens wordt becommentarieerd met verwijzingen naar precedenten. Net zoals in de Common Law rechtstraditie de jurisprudentie op vorige casussen voortbouwt, zien we vanwege de onderliggende vraagstukken, maar ook de keuze van filosofen door de auteurs, vooruitgang in het boek op elk van de voorgenoemde principes van democratie. Het is enorm fascinerend om te ontdekken en te lezen hoe deze oude woorden nog zo sterk spreken en aan het denken zetten. Dit rechtvaardigt deels de keuze voor excerpten in plaats van een eigen interpretatie. In de commentaar worden thema’s uit de excerpten hernomen, verduidelijkt en met de interpretatie van andere filosofen vergeleken. De commentaar legt de voorgaande excerpten eerder goed uit en situeert deze in plaats van kritisch te becommentariëren.

Het naslagwerk neemt ons niet alleen mee op een reis door de tijd, maar ook naar verschillende plaatsen waar een schare filosofen, sterk beïnvloed door hun omgeving, nadenken over de inhoud van een politieke democratie. Het bespreekt de bekenden zoals Aristoteles, Locke, Montesquieu, De Tocqueville maar ook enkele minder bekende denkers zoals Cicero, Duverger en Thomas Paine. In het rijke palet aan filosofen valt er een lichte liberaal-individualistische bias te ontwarren bij de auteurs van de 20^ste eeuw. Zo worden Hayek, Nozick en Fukuyama belicht, maar geen Nussbaum of Mouffe. Het is meeslepend om te ontdekken hoe deze filosofen op elkaar reageren, elkaars veronderstellingen, redeneringen en besluiten door een uitgebreide en zorgvuldig opgebouwde argumentatie weerleggen. Net wanneer je denkt dat dit een heel solide betoog is, kom je bij het volgende hoofdstuk waar het voorgaande op een intelligente en eloquente manier wordt verworpen. Dit helpt de lezer het fundamentele inzicht van J.S. Mill te verwerven dat er geen absolute zekerheid bestaat voor morele, religieuze, wetenschappelijke en politieke opinies. Isaiah Berlin voegt hieraan toe dat de pretentie van een absolute en vooral rationele zekerheid verantwoordelijk is voor uitmoorden van individuen op het altaar van grote historische idealen.

Aan wie is dit boek gericht? Dit naslagwerk lijkt mij bedoeld voor degenen die reeds enige notie hebben van de politieke filosofie, maar geen zin of tijd hebben om de soms lange originele werken te doorploegen. Voor wie in deze vluchtige tijd geen voorgekauwde bespreking lust, maar zelf de originele geschriften wil lezen, is dit boek een uitgelezen kans. Het boek is een soort van schattenkaart die men raadpleegt voor men op eigen houtje de politiek-filosofische wereld gaat verkennen. Het naslagwerk is daarnaast handig voor speechschrijvers en ieder die zijn toespraken of dagelijkse conversatie graag kruidt met enkele mooie citaten. In theorie echter zou iedereen zich moeten informeren over democratie. Onder andere Montesquieu, maar ook Rawls en zelfs Hayek leggen sterk de nadruk op het belang van onderwijs in een democratie. De democratie is een complex bestuur met een trage beslissingsprocedure en uitkomsten die vaak pas op lange termijn het beoogde effect behalen. Steun voor democratie vereist daarom inzicht in de geschiedenis, theorie en werking van de politieke democratie opdat men van de democratie kan gaan houden en deze verdedigen. Zoals Herman Van Rompuy in het post-scriptum stelt: ‘Democracy can only thrive when it exists not only on paper, but also in the hearts and minds of the citizens’. De auteurs dragen hier een stevige steen toe bij.

Het naslagwerk is echter meer. Het is het Oude en Nieuwe Testament van de politieke democratie. Net als de bijbel slechts door enkele fanatici in één ruk wordt uitgelezen, maar door de meeste gelovigen eerder wordt geconsulteerd, is dit af en toe stugge boek een meesterlijk naslagwerk. Het is geen handleiding, noch een tekstboek met een inleiding in de politieke democratie, maar een verzameling bronnen en commentaar voor degenen die zelf willen interpreteren, begrijpen en inzicht verkrijgen in de belangrijkste onderdelen van de weg naar de politieke democratie. Het is duidelijk dat democratie meer is dan simpelweg verkiezingen organiseren. Dit naslagwerk laat zien hoeveel meer.

Samenleving & Politiek, Jaargang 19, 2012, nr. 4 (april), pagina 76 tot 78

• boekbespreking