Op vrijdag 19 april 2013 kreeg de Nv Limburg Gas van het Vlaamse Gewest een vergunning voor het opsporen van aardgas in Limburg. Daar zijn namelijk nog heel wat onontgonnen steenkoolreserves. In de poriën van dat steenkool zit methaangas gevangen, het belangrijkste bestanddeel van het aardgas dat we consumeren. Door het wegpompen van het grondwater en de verlaging van de hydrostatische druk kan dat methaangas uit de poriën ontsnappen en via het boorgat naar de oppervlakte migreren.

Met die vergunning op zak kan de Nv Limburg Gas, een joint venture van de Limburgse Reconversiemaatschappij (LRM) en het Schots-Australische bedrijf Dart Energy, nu werk maken van de proefboringen om te kijken waar er gas aanwezig is en of het rendabel kan worden geëxploiteerd. Een grondig debat over de wenselijkheid van zo’n steenkoolgaswinning in de Limburgse Kempen is er echter niet geweest in de Vlaamse regering. Er wordt geopperd dat er slechts een vergunning is afgeleverd voor de opsporing en nog niet voor de exploitatie. Daarvoor zal er nog een aparte winningsvergunning moeten worden afgeleverd, samen met een milieueffectenrapport.

Dit artikel neemt een kritische houding aan tegenover de mogelijke winning van het Limburgse mijngas.¹ De focus in dit artikel ligt op Limburg, ook al zijn er in Wallonië eveneens plannen voor de winning van methaangas, met name tussen Charleroi en Mons, en zouden er in België ook schaliegasvoorraden aanwezig zijn.²

Bevoorrading verzekerd

Volgens een (niet openbaar gemaakte) studie van het VITO, de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek, zou er in de Limburgse Kempen ongeveer 7 miljard m³ winbaar steenkoolgas aanwezig zijn.³ Op een totaal Belgisch jaarverbruik (2010) van 20 miljard m³ is dat echter een peulschil. Het zal ons niet ‘onafhankelijk’ of ‘autarkisch’ maken op energievoorzieningsvlak, want we zullen aardgas moeten blijven importeren uit het buitenland. Bovendien blijven we voor 100% afhankelijk van het buitenland voor onze ruwe aardolie- en steenkoolvoorziening, en in sommige perioden ook voor een aanzienlijk deel van onze elektriciteit. Dat verloopt allemaal vrij probleemloos. Het geïmporteerde aardgas is momenteel vooral Noors en Brits gas uit de Noordzee (35%), vloeibaar aardgas of ‘LNG’ uit Qatar (28%), en pijplijngas uit Nederland (25%).⁴ Dankzij de strategisch belangrijke LNG-terminal in de haven van Zeebrugge is ons land een cruciale spil in het Europese gastransmissienetwerk. De LNG-hub verhandelde in 2011 bijna vier keer zoveel aardgas als het totale Belgische jaarverbruik.⁵ Er is m.a.w. momenteel geen ‘bevoorradingsprobleem’ qua aardgas. Dus hebben we ook geen nood aan een ‘oplossing’ in de vorm van steenkoolgaswinning in de Kempen of in Wallonië, laat staan schaliegaswinning met fracking.

Geen groene energie

Vlaams Minister Ingrid Lieten heeft een tijd geleden gezegd dat steenkoolgaswinning in Limburg een goede zaak is, want ‘steenkoolgas is een vorm van groene energie.’ Dat is een totaal verkeerde inschatting. Akkoord, bij de verbranding van aardgas voor elektriciteitsproductie komt tot de helft minder CO₂ vrij dan wanneer steenkool wordt gebruikt, en ook veel minder andere schadelijke emissies. Maar aardgas is en blijft een fossiele brandstof en dus belastend voor het milieu. Figuur 1 geeft de respectievelijke CO₂-emissies weer voor steenkool, olie en aardgas.

Figuur 1: Gram CO₂-uitstoot per kWh stroomproductie.

Er wordt geschat dat we, wereldwijd, nog een resterend ‘koolstofbudget’ hebben van 565 Gigaton CO₂ om een ‘redelijke’ kans te hebben om de opwarming van de aarde te stoppen op 2 graden Celsius. Dat is met andere woorden de hoeveelheid CO₂ die we nog ‘mogen’ uitstoten. De gekende hoeveelheid fossiele brandstoffen in de wereld bevat echter nog zo’n kleine 2800 Gigaton aan CO₂, dat is vijf keer zoveel als ons budget.⁶ We moeten dus 80% van de gekende olie, gas en steenkoolreserves onder de grond laten om geen klimaatcalamiteiten te ontketenen. De 20% die we dan wel nog kunnen ontginnen, reserveren we beter voor conventioneel gas (bijvoorbeeld uit Noordzee of uit het Groningse gasveld Slochteren), waar heel wat minder milieurisico’s aan verbonden zijn.

Waar Figuur 1 bovendien nog geen rekening mee houdt, is dat er een reëel risico is op bovengrondse lekken van methaangas, een broeikasgas dat tot 23 keer meer bijdraagt tot de opwarming van de aarde dan CO₂ (maar wel een kortere levensduur heeft in de atmosfeer). Studies in de VS hebben aangetoond dat thermische elektriciteitscentrales op aardgas slechter kunnen zijn voor het klimaat dan klassieke steenkoolcentrales als ook het methaan in rekening wordt gebracht dat ontsnapt tijdens de winning.⁷ Toegegeven, deze studie is later bekritiseerd,⁸ maar dat er methaanlekken zijn geweest in de VS ontkent niemand.

Risico’s voor grondwater

Steenkoolgaswinning houdt enorme risico’s in voor onze waterhuishouding. Eén boorput produceert gemakkelijk enkele tienduizenden liters water per dag. Het oppompen van zoveel grondwater kan leiden tot verdroging van de natuur: de grondwatertafel van aanpalende of bovenliggende grondwaterreservoirs kan, door aanzuigeffecten of door de fysische wijzigingen in de ondergrond, drastisch gaan dalen. Het valt daarbij ook niet uit te sluiten dat er grondverzakkingen optreden, of spanningswijzigingen langs bestaande breuklijnen in seismisch actieve gebieden, wat de kans op aardbevingen verhoogt. Limburg wordt doorkruist door breuklijnen die deel uitmaken van de tektonische zone nabij de Eifel, zodat dit risico niet onbestaande is.

Daarnaast is er het probleem van ondergrondse lekken van giftige stoffen. Op talloze sites van steenkoolgaswinning in de VS en Australië zijn er toxische chemicaliën aangetroffen in zogenaamde ‘aquifers’, waterhoudende lagen in de ondergrond die essentieel zijn voor drinkwaterproductie. Door de drukverlaging in de steenkoollagen blijken naast methaan ook vluchtige organische stoffen en BTEX vrij te komen. Deze stoffen migreren naar de atmosfeer en kunnen onderweg bovenliggende grondwaterlagen en bodems vervuilen. BTEX staat voor ‘benzeen, tolueen, ethylbenzeen en xyleen’, stuk voor stuk stoffen met schadelijke effecten voor de gezondheid.⁹ In Vlaanderen staan koolwaterstoffen en carcinogene stoffen in lijst I van het grondwaterdecreet: deze stoffen mag men niet lozen. Een winningsvergunning voor steenkoolgas in Limburg zal er echter voor zorgen dat deze stoffen onvermijdelijk uit de steenkoollagen zullen vrijkomen en bovenliggende aquifers kunnen contamineren.

Zo’n 40% van het drinkwater in Vlaanderen is afkomstig van grondwater. Zullen instanties als Aquaflanders en De Watergroep (de vroegere VMW) de kwaliteit van deze watervoorraden kunnen garanderen? En beschikken ze over de capaciteit om grotere hoeveelheden toxisch productiewater te behandelen? De economische kost voor het eventuele sluiten van waterwinningsgebieden is aanzienlijk en dreigt bij de belastingbetaler terecht te komen. In Nederland was het dan ook een waterdistributiemaatschappij, Waterschap Rijn en IJssel, die in 2011 opriep tot een moratorium voor proefboringen naar het Gelderse steenkoolgas.

Wat met het toxisch productiewater?

Naast de risico’s voor de ondergrondse waterhuishouding, levert steenkoolgaswinning ook enorm veel (bovengronds) productiewater op als bijproduct. Het opgepompte water is zeer zout en gecontamineerd door talloze chemicaliën, zware metalen en radioactieve stoffen. Dat water moet op vakkundige wijze worden verwerkt om geen schade te veroorzaken, maar de recente geschiedenis van onconventionele gaswinning toont aan dat de milieuregels vaak aan de laars worden gelapt. Indien het water niet in situ kan worden verwerkt, dan dient het ofwel getransporteerd te worden via vrachtwagens wat enorm veel zwaar verkeer kan opleveren, ofwel is de aanleg van nieuwe pijpleidingen nodig.

Volgens het Amerikaanse Milieuagentschap werd in 2008 in de VS zo’n 83 miljard liter productiewater van steenkoolgaswinning in de natuur geloosd.¹⁰ Waar zou men in Vlaanderen voor kiezen? Lozen in onze rivieren of in de Noordzee? Hergebruik in de industrie? Of de duurdere optie, reïnjectie in de ondergrond? Een minimale waterzuivering blijft nodig, waarbij men uiteindelijk toch blijft zitten met toxisch restafval.

‘To frack or not to frack?’

De LRM hamert er voortdurend op dat er in Limburg geen gebruik zal worden gemaakt van fracking: dat is de beruchte techniek om ondergrondse gesteenten open te splijten door onder hoge druk een mengsel van water en chemicaliën te injecteren. Die techniek is noodzakelijk bij schaliegasontginning, maar niet bij steenkoolgasproductie, waardoor volgens de LRM de milieurisico’s bij hun methaangaswinningproject in Limburg veel kleiner zijn. Nochtans dienen de verschillen tussen beide technieken niet al te scherp gesteld te worden.

In werkelijkheid verschillen de milieugevolgen weinig, steenkoolgas is een beetje de stille tweelingbroer van schaliegas. Beide energiewinningen vereisen het gebruik van chemicaliën om te boren, zorgen voor vervuiling en verstoring van grondwaterlagen en voor luchtpollutie, ze versnellen de industrialisatie van het landschap en kunnen kleine aardbevingen induceren.¹¹ In vergelijking met schaliegasproductie genereert steenkoolgaswinning trouwens veel grotere hoeveelheden zout productiewater en bijhorende verdroging van de natuur.

Wat fracking betreft: in Australië worden 25 tot 40% van de boorputten voor steenkoolgas toch gefrackt, hetgeen in bepaalde gasvelden oploopt tot 70%.¹² Fracking bij steenkoolgaswinning is een keuze gemaakt op basis van overwegingen i.v.m. economisch rendement. Zolang de techniek in de EU niet verboden is, kan een bedrijf toch beslissen om te fracken, indien hier vlotter gas mee te winnen is. In die zin is het trouwens opvallend dat de opsporingsvergunning voor het Limburgse gas geen expliciet onderscheid maakt tussen schalie- en steenkoolgas. In de vergunningsaanvraag van Limburg Gas staat letterlijk dat een ‘vergunning wordt aangevraagd voor het opsporen van koolwaterstoffen, waarbij de opsporingsactiviteiten voornamelijk focussen op, maar zich niet beperken tot, steenkoolgas’.¹³

‘Een ongecontroleerd gezondheidsexperiment’

Zo omschrijft Oswald Bamberger de spectaculaire expansie van gasvelden in de VS in zijn studie naar de gezondheidseffecten van de shale gas revolutie.¹⁴ Getuigenissen over gezondheidsproblemen bij omwonenden zijn steeds talrijker. In Australië wordt steenkoolgaswinning door de Artsen voor Milieu als een ernstige bedreiging gezien voor de volksgezondheid en zij eisen bijgevolg een moratorium op de verdere activiteiten, zolang de gezondheidsgevolgen niet beter onderzocht zijn.¹⁵

Patiënten en artsen vermelden irritaties van ogen, neus en keel, huidallergieën, neurologische (onder meer hoofdpijn, concentratie- en geheugenstoornissen) en respiratoire problemen, een toename van astma bij kinderen en een stijging van de kankerincidentie. Veel heeft te maken met de emissies van VOS en BTEX op en rond de gasvelden. Sommige toxische chemicaliën vrijgezet bij fracking hebben bovendien een impact op de voortplanting en er zijn vaak endocrien verstorende stoffen bij. Emissies van VOS en stikstofoxiden genereren ozon, hetgeen dan weer schadelijk is voor de ademhaling.

Gezondheid is echter meer dan afwezigheid van ziekte; even belangrijk zijn het vervullen van de dagelijkse levensbehoeften en het vermijden van toekomstige ziekten. Dit duidt op de nood aan preventie, waarbij de bescherming van de watervoorraden, atmosfeer en landbouwgronden bijdraagt tot de bescherming van de volksgezondheid. Bovendien is de psychische impact voor bewoners niet te onderschatten. De start van booractiviteiten, inclusief prospectieboringen, kan leiden tot meer stress bij de bewoners. Verlies van vertrouwde landschappen veroorzaakt soms ook een diepe nostalgie. Voorheen hechte gemeenschappen blijken vanaf de start van steenkoolgasactiviteiten een toename aan conflicten te kennen, waarbij enkele ‘winnaars’ zich afzetten tegen de ‘verliezers’.¹⁶

Steenkoolgas is geen goudmijn

Bepaalde kranten zien in de onconventionele gasvoorraden een nieuw eldorado dat een belangrijke financiële injectie kan geven aan de economisch zwaar getormenteerde regio van Limburg.¹⁷ Ook deze stelling is problematisch. De delfstoffen in België horen toe aan de gewesten. De Limburgse Reconversie Maatschappij (LRM) heeft een partnerschap gesloten met het Schots-Australische bedrijf Dart Energy om samen naar steenkoolgas te speuren in de Limburgse Kempen en, desgevallend, te gaan ontginnen. Dart Energy draagt het grootste risico want het levert 80% van het investeringskapitaal. Dat betekent ook dat als er vondsten zijn die rendabel kunnen worden geproduceerd, dat buitenlands bedrijf met ongeveer 80% van de winsten zal gaan lopen, al kunnen die winsten nog worden afgeroomd door taksen. Bovendien is de onconventionele gaswinning een hoogtech­nologisch proces dat niet meteen uitzicht zal geven op duurzame en kwalitatieve jobs. Begin april kondigde Dart Energy, de buitenlandse partner in het Limburgse project, trouwens nog een grondige herstructurering aan waarbij minstens honderd werknemers moeten afvloeien.

Concurrentie met hernieuwbare energie?

Over de impact van de onconventionele gasrevolutie op de sector van hernieuwbare energie hoor je verschillende geluiden. Enerzijds zou de hernieuwbare sector in de problemen komen door het goedkope gas. Zon en wind zijn wel gratis maar de installaties zijn vooralsnog duur. Anderzijds zou aardgas ideaal zijn als transitiebrandstof naar een 100% hernieuwbare energievoorziening omdat het de minst CO₂-intensieve is van alle fossiele brandstoffen en omdat flexibele gascentrales ideaal zijn als back-up voor de onregelmatige stroomproductie van hernieuwbare bronnen (zon en wind zijn niet constant voorhanden).

Feit blijft dat kapitaal voor de exploratie naar onconventioneel aardgas ook in hernieuwbare energie kan worden geïnvesteerd met een zekere return qua energie. Een studie van het VITO en Federaal Planbureau toonde eind vorig jaar nog aan dat België, technisch gezien, kan draaien op 100% hernieuwbare energie.¹⁸ Of het ook politiek haalbaar was, daar sprak de studie zich niet over uit, maar technisch kan het wel, dus waarom zouden we het niet doen? Omdat het te duur is? Onze huidige fossiele energievoorziening is in feite veel duurder als alle verborgen subsidies en milieukosten in rekening worden gebracht. We betalen nu reeds voor die milieukosten, alleen beseffen we het niet.

Gezocht: sociale vergunning

In dit stuk hebben we onze bekommernissen geuit over de mogelijke steenkoolgaswinning in Limburg. Enerzijds is er de bezorgdheid over de milieu- en gezondheidseffecten, anderzijds de scepsis over de baten voor onze economie en bevoorradingszekerheid. Een laatste bekommernis, ten slotte, is de afwezigheid van een echt maatschappelijk debat. Er zijn op een paar uitzonderingen na nog maar heel weinig parlementaire vragen gesteld over de mogelijke steenkoolgaswinning in Limburg. Ook de media hebben het thema nog maar pas ontdekt.

Toch heeft de Vlaamse regering al een aantal stappen gezet die het mogelijk op een sluipende manier in de richting van effectieve winning duwt. Dat roept een aantal vragen op. Kan de Vlaamse regering eigenlijk nog een exploitatievergunning weigeren als binnen enkele jaren blijkt dat de proefboringen (die 10,3 miljoen investeringen vergen over de komende drie jaar, waarvan zo’n 2 miljoen afkomstig is van de LRM) succesvol zijn? Hoe gebeurde de selectie van Dart Energy als partner voor LRM? Gebeurde dat op basis van een publieke tender en, zo ja, welke criteria werden daarbij gehanteerd? Heeft de Vlaamse regering weet van de ‘gouden regels’ die het Internationaal Energieagentschap heeft ontwikkeld als standaard voor onconventionele gasproductie?¹⁹ Zullen deze worden nageleefd (inclusief de raad om te consulteren met lokale bewoners en een zogenaamde ‘sociale vergunning’ te bekomen)?

Over zo’n belangrijk dossier is een maatschappelijk debat wenselijk. Akkoord, er is traditioneel veel lokale weerstand tegen grote industriële of infrastructuurprojecten (cfr. Lange Wapper, Uplace), terecht of niet terecht, maar de essentie hier is dan om ervoor te zorgen dat het publiek voldoende geïnformeerd wordt over de kosten, baten, risico’s en belangen.

Thijs Van de Graaf
Post-doctoraal onderzoeker Politieke Wetenschappen, UGent
Djamila Timmermans
Arts en bio-ingenieur

Noten
1/ Dit stuk is een herwerkte versie van twee nota’s die de auteurs schreven voor het impulscongres van Groen. Zie: www.impulscongres.be.
2/ IEA (2012) Golden Rules for a Golden Age of Gas. Parijs: OESO/IEA, p. 121.
3/ Vlaams Parlement, Vraag om uitleg van de heer Hermes Sanctorum tot mevrouw Joke Schauvliege, Vlaams minister van Leefmilieu, Natuur en Cultuur, over de geologische opslag van koolstofdioxide in Limburg en het opsporen en winnen van koolwaterstoffen - 707 (2012-2013).
4/ IEA (2011) Natural Gas Information. Parijs: OESO/IEA.
5/ Zie: http://www.fluxys.com/group/en/AboutFluxys/Subsidiaries/Subsidiaries01.
6/ McKibben, B. Global Warming’s Terrifying New Math, Rolling Stone Magazine, 19 juli 2012.
7/ Howarth R., Santoro, R. & Ingraffea, A. (2011) Methane and the greenhouse-gas footprint of natural gas from shale formations, Climatic Change, 106(1): pp. 679-690.
8/ Zie o.m. de kritiek van Michael Levi: http://blogs.cfr.org/levi/2011/05/20/rebutting-the-howarth-shale-gas-study/.
9/ Zo beschadigt benzeen het beenmerg en verhoogt het reeds in miniem kleine concentraties het risico op leukemie. De andere stoffen zijn schadelijk voor het centraal zenuwstelsel en ethylbenzeen is een mogelijk carcinogeen.
10/ EPA (2011) Coalbed methane extraction: detailed study report. http://water.epa.gov/lawsregs/lawsguidance/cwa/304m/upload/cbm\_report\_2011.pdf.
11/ Zelfs conventionele aardgaswinning zonder fracking kan kleine bevingen veroorzaken. In het Nederlandse Groningen worden er zelfs 20 zulke bevingen per jaar vastgesteld als gevolg van de gaswinning in de regio. Zie: Parts of Low Country Are Now Quake Country, New York Times, 26 maart 2013.
12/ Golder Associates. Coal seam hydraulic fracturing fluid environmental risk assessment. 21 October 2010. www.santos.com/library/Roma\_Shallow\_Gas\_East\_EMP\_AppD.pdf.
13/ ‘Dubieuze multinational speurt naar Limburgs gas’, De Morgen, 23 april 2013.
14/ Bamberger O. (2012) Impacts of gas drilling on human and animal health, New Solutions, 22(1): pp. 51-77.
15/ Doctors for the Environment Australia. Submission to the Rural Affairs and Transport References Committee Inquiry into management of the Murray Darling Basin - impact of mining coal seam gas. 27 June 2011. http://www.dea.org.au.
16/ Dr. Steve Robinson. NSW Parliament Inquiry into Coal Seam Gas. 31/08/2011 in:Dr. Carey Marion. Coal Seam Gas: future bonanza or toxic legacy? http://dea.org.au/images/general/viewpoint\_issue\_8\_CSG.pdf.
17/ ‘Gas kan de nieuwe goudmijn van Limburg worden’, De Morgen, 21 januari 2013.
18/ Devogelaer, Danielle et al., Towards 100% renewable energy in Belgium by 2050, April 2013.
19/ IEA (2012).

steenkoolgas - schaliegas - Limburg

Samenleving & Politiek, Jaargang 20, 2013, nr. 5 (mei), pagina 73 tot 80

• steenkoolgas
• schaliegas
• Limburg