Na de Grote Depressie van de jaren 1930 was het wachten tot 1954 op het dunne boekje The Great Crash, 1929 van vader John K. Galbraith, één van de belangrijkste economen van de 20ste eeuw. Na de financiële crisis van 2008 volgde een stortvloed aan analyses. Volgens zoon James K. Galbraith (1952), vandaag eveneens een vooraanstaand econoom, de ene al problematischer dan de andere. In zijn uitstekende boek The End of Normal. The Great Crisis and the Future of Growth (2014) ontwaart Galbraith Jr. twee kampen: de ‘zoetwatereconomen’ (de radicale pro-markt economen, rond de Amerikaanse grote meren - de Chicago school) en de ‘zoutwatereconomen’ (de neokeynesiaans geïnspireerde economen, aan de Atlantische kusten - de MIT school). Voor Galbraith zijn beide overtuigingen even problematisch. Tussen de Austerians en de Stimulards ontwikkelt hij in The End of Normal een Derde Weg. Aangezien we in het Westen niet meer terugkeren naar een ‘normale’ toestand met hoge groeicijfers, wordt een ‘slow growth economy’ - minder efficiënt maar ook minder instabiel - het nieuwe normaal. Met het gewoon vertragen van het huidige model gaan we er echter niet geraken. De bouwstenen voor de 21ste eeuwse economie moeten radicaal anders. In het boek lezen we onder andere over kleine staatsbanken, vervroegde pensioenen, kortere werkweken en hogere minimumlonen.

De centrale these van James K. Galbraith - dat minder groei meer solidariteit vereist - overtuigt op papier. De praktijk is, zoals zo vaak, weerbarstiger. Dat ondervindt Galbraith aan den lijve nu hij fungeert als persoonlijk klankbord van vriend, voormalig collega aan de University of Texas en huidig Grieks Minister van Financiën Yanis Varoufakis in de onderhandelingen met Europa. Niettegenstaande vader Galbraith hechte vriendschapsbanden onderhield met de sociaaldemocratische Griekse premiers Andreas en Giorgos Papandreou, loopt zoon Galbraith sinds februari regelmatig mee met het team van Grieks premier Alexis Tsipras. "Toen de regering-Giorgos Papandreou in 2011 viel over het euroakkoord voor de redding van Griekenland, werd me duidelijk dat haar conventionele beleid niet langer werkte. Men bleef ervan overtuigd dat economisch herstel kon worden gerealiseerd zolang de financiële markten maar zagen dat je je verantwoordelijk gedroeg. Deze aanpak was niet slecht bedoeld, maar totaal inadequaat voor de krachten waar Griekenland mee te maken kreeg."

We ontmoeten James K. Galbraith eind maart als hij 24 uur in Brussel is voor de ETUI-conferentie ‘Europe’s dilemma: austerity revisited or a new path for a sustainable growth’. Hij komt net ingevlogen uit Athene waar de week voordien een belangrijke schuldregeling voor de eigen burgers en een reeks armoedemaatregelen werden gestemd. Zelf werkte hij mee aan de hervormingsplannen die de Trojka van Griekenland eiste. Geen eenvoudige oefening. Zeker gezien de nogal grove omgangsvormen tussen geldschieter en schuldenaar. "Er zijn duidelijk krachten in het spel die Syriza willen vernietigen," valt Galbraith meteen met de deur in huis. "In de internationale pers krijgt de partij het hard te verduren. Ook de Griekse pers - nog steeds gedomineerd door oligarchen gelinkt aan de bankwereld - heeft ze niet mee. Het echte probleem is echter dat de betrokkenen zich niets aantrekken van het humanitaire drama dat zich in Griekenland afspeelt maar enkel bezorgd zijn dat de dominostenen in Europa niet vallen. De Syriza-regering zelf zal niet vallen. Ik heb in mijn leven al veel staatsleiders ontmoet, maar Alexis Tsipras steekt er qua politieke feeling toch bovenuit. Laat u niet misleiden door zijn jongensachtig voorkomen. De man werd tien jaar na het ontstaan van zijn partij premier. He’s the real deal."

Sommigen beweren dat de piepjonge Syriza-administratie in de confrontatie met de machtige Europese opponent een amateuristische indruk nalaat.

"Aan de top van de Griekse regering zitten een aantal gewiekste personen met veel strategisch inzicht. Ik bemerkte bij de gesprekken midden februari over het Memorandum voornamelijk tegenstrijdige geluiden bij de Europese onderhandelaars. Vooral de Duitse delegatie was verdeeld tussen het kamp-Schäuble dat een erg moraliserende toon aansloeg en het kamp-Merkel dat niet verantwoordelijk wilde zijn voor de implosie van Europa. De Bondskanselier beseft de ernst van de situatie: als Duitsland Europa niet kan samenhouden, zal ook de eigen positie eroderen. De hoop binnen de Syriza-regering is dat de rede overwint, dat als het Europese establishment haar niet weg krijgt de enige mogelijkheid is genoeg ruimte creëren om haar te laten gedijen. Voorlopig is dit nog niet het standpunt van de Europese centrale banken."

In de media lezen we over een Russische noodlening aan Griekenland als chantagemiddel om Europa te doen buigen_

"Bij die onderhandelingen ben ik niet betrokken. Voor zover ik weet speelt het Russische element geen rol in de stellingname van de Griekse regering over een schuldherschikking. Maar er spelen zeker geopolitieke belangen. Rusland is, los van Griekenland, sowieso één van de voornaamste zorgen van het Atlantische leiderschap. Barack Obama telefoneert er regelmatig over met Angela Merkel. Het vermijden van een politieke meltdown op de zuidflank van Europa is in eenieders belang. Want vergis u niet: ook de Russen willen niet dat Europa uiteen valt. Ze zien in Europa een meer neutrale partner dan de VS. Om verschillende redenen willen zowel Rusland als de VS dus een redelijke oplossing van het Griekse probleem. Het is de kruideniersmentaliteit binnen Europa die een oplossing in de weg staat."

Wat zou een Grexit voor het land zelf betekenen?

"Het zou alleszins de herwonnen waardigheid die ik in de Atheense straten bemerk - die veel meer waard is dan alle miljoenen euro’s van Europa - weer aantasten. Een Grexit is niet de keuze van het Griekse volk, noch van Syriza. De nieuwe drachme zou sowieso devalueren; de vraag is alleen hoeveel. Je wil een bepaalde mate van devaluatie om de algemene competitiviteit te verbeteren, maar het risico op hyperinflatie is reëel. Op korte termijn krijg je een verdere verkruimeling van de Griekse economie. Ook op lange termijn zijn de vooruitzichten niet gunstig. Griekenland heeft een beperkte elasticiteit van verhandelbare goederen. Argentinië had na haar financiële crisis van 2000-2002 een reusachtige landbouwproductie die de Chinezen gretig afnamen. Het enige dat de Grieken op de wereldmarkt kunnen verkopen, is de schoonheid van hun land als toeristische bestemming. Het is onduidelijk hoeveel extra inkomsten uit toerisme zouden binnenkomen bij devaluatie."

Kan de eurozone een Grexit overleven?

"De geschiedenis leert dat grote politieke entiteiten een risico nemen als ze zelfs maar hun kleinste stukken laten gaan: de Sovjet-Unie overleefde het vertrek van de Baltische staten (1991) niet; Joegoslavië overleefde het vertrek van Slovenië (1990) niet; de American Union overleefde het vertrek van South-Carolina (1860) niet. Als de eurozone een land van ‘slechts’ 2% van haar economie laat gaan, is dat initieel geen probleem. Maar wat als morgen een land dat 3, 4 of 5% van haar economie uitmaakt in de moeilijkheden komt? Het principe van een onomkeerbare eenheidsmunt wordt uitgewist door het eerste vertrek. Je creëert een precedent. Het is zoals een klein lek in het dak van jouw huis: geen goed idee om dat te negeren."

Er is heel wat mis met de constructie van de huidige eurozone. Hoe zou een blauwdruk van de perfecte eurozone er voor u kunnen uitzien?

"Ik schreef in 2013 mee aan A Modest Proposal for Resolving the Eurozone Crisis, Version 4.0, een project in 2010 opgestart door Yanis Varoufakis en Stuart Holland. Daarin staan een aantal onmiddellijke oplossingen die kunnen worden opgenomen binnen de bestaande EU-verdragen. Ze vereisen geen verdragswijziging, die de burgers in een referendum vandaag toch zouden afwijzen. Volgens onze analyse speelt deze crisis zich af op vier aan elkaar gelinkte domeinen: er is een bankencrisis, een schuldencrisis, een investeringscrisis en een sociale crisis. We hebben een New Deal nodig, die net zoals destijds in de VS direct resultaat kan opleveren."

Wat kan zo’n Europese New Deal precies inhouden?

"Een. De bankencrisis vereist een zaak-per-zaak oplossing op Europees niveau. Nationale regeringen mogen niet langer borg staan voor hun banken. Die toxische relatie moet worden doorgeknipt. Als banken geherfinancierd moeten worden, dan best direct via het European Stability Mechanism (ESM). Twee. De ECB moet de lidstaten de mogelijkheid bieden de door het Verdrag van Maastricht beoogde schuldgraad van 60% om te zetten. Alle schuld daarboven blijft uiteraard voor rekening van de lidstaat zelf. Drie. Het door besparingslogica gedomineerde European Economic Recovery Programme 2020 moet worden vervangen door een nieuw investeringsprogramma, gefinancierd met bonds van de Europese Investeringsbank en het Europese Investeringsfonds. Vier. Europa moet een programma opstarten dat de toegang tot voedsel en basisenergie voor alle Europeanen garandeert, via een European Stamp Programme en een European Energy Programme."

Zo’n pakket maatregelen staat ver af van de oplossingen die nu op tafel liggen_

"Europese regeringen zitten gevangen in een valse keuze tussen stabiliteit en groei, tussen besparen en investeren, tussen nationale soevereiniteit en federalisme. De echte keuze is die tussen een beggar-my-neighbour deflatie en een investeringsgericht herstel. Het is niet geweten hoeveel slagen Alexander de Grote nodig had om de Gordiaanse knoop los te hakken, maar in onze Modest Proposal kan Europa met deze vier haalbare keuzes de knoop van schulden en tekorten doorsnijden.

De komst van de Syriza-regering heeft het Europese beleid niet veranderd. Welke drastische gebeurtenis zou wel een koerswijziging kunnen bewerkstellingen?

"Stel dat Marine Le Pen in Frankrijk aan de macht zou komen, dan krijg je een Europa dat ver af staat van wat zijn founding fathers voor ogen hadden. Maar door het Franse kiessysteem lijkt me dat scenario onwaarschijnlijk. Ik geloof eerder in een optimistisch scenario. Mocht Podemos dit najaar de verkiezingen in Spanje winnen, krijgt links in Europa een nieuwe opkikker. Wie weet doet dit ook in Italië en Frankrijk, waar in 2016 en 2017 verkiezingen plaatsvinden en de socialisten er nu slecht voor staan, de wind van richting veranderen. In de politiek kan het snel keren. Drie jaar geleden stond Syriza nog op 4%. Vandaag haalt de Syriza-regering een approval rating van 80%."

U hoopt zo op een andere dynamiek in de Europese Raden. Maar valt de dynamiek van bijvoorbeeld de Raad van Ministers van Financiën überhaupt te veranderen?

"Ik kan van op de eerste rij getuigen hoe bubbels uiteenspatten door de intrede van politieke neofieten als Yanis Varoufakis. Hij is geen lid van de club van zijn collega Ministers van Financiën, maar verandert wel de dynamiek in de Raad. Een paar extra medestanders zou wonderen doen. Maar eenvoudig is het niet. Ministers van Financiën zijn per definitie carrière­politici. Ze hanteren allen hetzelfde discours, delen dezelfde visie op de wereld. Ze wandelen niet door de straten van hun steden. Zelfs ministers uit crisislanden isoleren zich van de eigen politieke realiteit. Maar Varoufakis leidt een gewoon leven, in tegenstelling tot wat de media beweren. De reportage in Paris Match was misleidend. Het befaamde terras met zicht op de Acropolis is niet van hem; Yanis woont op de eerste verdieping. En ook de maaltijd op de tafel - Griekse salade en makreel - is niet meteen copieus te noemen."

U was de voorbije maanden betrokken bij pogingen om een klein land in de eurozone te houden, maar schuilt er achter het Griekse drama geen dieper probleem?

"Uiteraard. Je kan geen levensvatbare Unie hebben met één land, Duitsland, dat enorme overschotten boekt ten koste van de rest. De oplossing is niet dat iedereen overschotten gaat boeken - want in een eengemaakt handelsgebied is de een zijn winst de ander zijn verlies - maar wel dat je een mechanisme op touw zet dat de overschotten recycleert naar de landen waar een tekort is. Met leningen lukt dat niet. Dan ontploffen de interestvoeten en krijg je een onhoudbare schuldencrisis. Dat is geweten sinds de klassieke tijden. De oude Israëlieten hadden om de vijftig jaar een Jubeljaar, waarin elke Israëliet vrij was van alle financiële verplichtingen."
"De lonen in Duitsland moeten omhoog, zeer zeker, maar dat is niet genoeg. Europa moet ook een gemeenschappelijke Europese sociale zekerheid op poten zetten die overschotten recycleert. Op termijn moet de EU een systeem van interregionale en interpersoonlijke transfers ontwikkelen, zoals dat in de jaren 1960 in de VS gebeurde. De Europese aanpak is er voornamelijk één van grote infrastructuurwerken door middel van Structuurfondsen. Die hebben hun waarde maar verhogen het inkomen van, zeg maar, de armste gepensioneerden niet. Die groep wordt nochtans steeds belangrijker om de binnenlandse vraag op peil te houden."

U stelde in eerdere interviews dat Europa op continentaal niveau meer ongelijk is dan de VS. Het is een boodschap die we hier niet graag horen.

"In de VS zijn de ongelijkheden een stuk groter op het lokaal niveau. Er is een enorme kloof tussen de steden en de voorsteden, tussen Manhattan en de Bronx, met een sterke raciale factor. Maar het verschil tussen de staat New York en de staat Texas is vandaag kleiner dan 70 jaar geleden. Midden vorige eeuw zou niemand om professionele redenen verhuizen van New York naar Texas. Vandaag gebeurt dat constant. De inkomensverschillen zijn triviaal geworden. Dat is het resultaat van een hele reeks programma’s waarbij middelen naar minder ontwikkelde regio’s gingen. In Europa is de kloof vooral groot tussen de verschillende entiteiten, minder binnen de entiteiten. Door de EU-intrede van de Oost-Europese landen en de crisis in de Zuid-Europese landen, is de ongelijkheid tussen Noord-Europese landen met een sterke sociaaldemocratische traditie en de rest groot. De mechanismen om dat aan te pakken, zijn nooit opgezet. Je hebt Europese instellingen nodig die deze verschillen uitvlakken."

De afwezigheid van een politieke demos in Europa maakt fiscale herverdeling niet evident.

"Europa moet zijn burgers beter informeren dat fiscale transfers niet gebeuren uit compassie of sympathie. Het is een kwestie van verzekeringsefficiëntie: hoe groter de basis voor een collectieve verzekering, hoe beter het werkt. En een kwestie van eigenbelang: iedereen wordt op een bepaald moment ziek. Vandaag is Europa te abstract voor zijn burgers. De Structuurfondsen zorgden voor autosnelwegen in Portugal. Maar je mag nog elke vijf kilometer een bord zetten, het blijft een zwakke band. In de VS krijgt elke bruggepensioneerde maandelijks een cheque in de bus met daarop de stempel van de ‘US Treasury’. Het is wat concreter dan een verkeersbord. (lacht) Europa heeft stabiliserende instellingen nodig: Europese werkloosheidsuitkeringen, Europese minimumpensioenen, Europese minimumlonen."

Critici stellen dat je met een Europees minimuminkomen of minimumpensioen, bijvoorbeeld 60% van het mediane inkomen of pensioen, de verschillen tussen België en Bulgarije niet wegwerkt.

"Dat geeft niet. Europa streeft naar een geleidelijke reductie van de verschillen, niet naar een eindpunt van algemene gelijkheid. Dat zal Europa nooit lukken. Niet alleen zijn er krachten die de ongelijkheid willen vergroten, ook ontwikkelen sommige landen continu een cumulatief aanhoudend voordeel door hun grote productiviteit. Dat er uit het Noorden sla en tomaten worden geëxporteerd naar het Zuiden heeft niets te maken met het klimaat, maar alles met economische wetmatigheden. Die moet je compenseren door beleidsmaatregelen. Als je daar onvoldoende in slaagt, krijg je een ongewenste concentratie van bevolking. In de VS is het minder een probleem als bepaalde staten ontvolken. In Europa kan je Bulgarije niet laten verworden tot waste land. Binnen een Europese constructie moet er dus altijd een compenserende stroom zijn. Als Noord-Europa zijn nog steeds herkenbaar sociaaldemocratisch karakter wil behouden, zal het zijn welvaart met andere regio’s moeten delen door het opzetten van een Europese sociale zekerheid. Anders komen Oost- en Zuid-Europeanen in jullie parken slapen."

In uw boek The End of Normal lezen we dat de rol van sociale zekerheid in een ‘slow growth economy’ steeds belangrijker wordt. Hoezo?

"De sterke uitbouw van welvaartsinstellingen kwam er na de Depressie in de VS en na de Tweede Wereldoorlog in Europa. Het was de voorbode voor een periode van ongekende welvaartstoename, Les Trentes Glorieuses, waarin groei werd gebruikt als universele oplossing voor alle problemen. Met groeicijfers van 8, 9 of 10% krijgt iedereen een deel van de koek. Met een groei van 1 à 2% is de kans groot dat een deel van de bevolking in de kou blijft staan. In tijden van trage groei moeten we onze verzekeringssystemen net uitbouwen, niet afbreken zoals vandaag wordt geopperd. De uitdaging is om stabiliserende instellingen te creëren die op een efficiënte manier herverdelen. Niet om opnieuw de groeicijfers van de tweede helft van de 20ste eeuw te halen - die ‘normale’ situatie is definitief voorbij. Wel om werkgelegenheid te creëren die zich weerspiegelt in groeicijfers. Niet omgekeerd."

De automatisering bedreigt vandaag steeds meer jobs; toch financiert arbeid nog grotendeels onze sociale zekerheid. Hoe kan een andere basis van financiering eruit zien?

"De paradox is dat door werkgelegenheid te belasten, je er steeds minder van krijgt. In een ideale wereld belasten we vooral vaste activa, zoals land. Landen kunnen de benen niet nemen. Ook creëert het een prikkel om dat land economisch te gebruiken. In de westerse economieën werd de grondwet echter geschreven door grootgrondbezitters. Die wilden alles behalve land belast zien. Belastingsystemen die dateren van feodale gemeenschappen zijn daarom problematisch. Het contrast met China is groot. Door de brutale Culturele Revolutie van 50 jaar geleden werd de klasse van grootgrondbezitters geëlimineerd. Hun land werd overgenomen door de staat. Vandaag kunnen provincies en steden direct huur innen. Het geld stroomt binnen. Hele metropolen, zoals Shanghai, werden zo gebouwd."

In tegenstelling tot land is kapitaal wel mobiel. Dat willen we in een ideale wereld toch ook belasten?

"Uiteraard ben ik voorstander van een progressieve inkomensbelasting. Maar kapitaalstromen zijn in deze moderne wereld moeilijk in te dammen; in een land als Griekenland met zijn duizenden eilanden zelfs onmogelijk. Kapitaal aanpakken via een mondiale vermogensbelasting, zoals Thomas Piketty voorstelt, is daarom een zwaktebod. Het principe achter herverdeling is simpel: je wilt de consumptie van een meerderheid verspreiden en de consumptie van een minderheid beperken. Toch zal er altijd grote kapitaalsaccumulatie zijn in de handen van bepaalde personen. Dat is niet noodzakelijk slecht. Het zijn zij die op zoek gaan naar nieuwe ontdekkingen. Wat je wel wil vermijden, is dat hun kapitaal doorsijpelt naar volgende generaties. Want daar gaat morele neergang mee gepaard: de tweede generatie gedraagt zich als politieke oligarchen, de derde generatie als verdorven playboys en de vierde generatie wordt gearresteerd voor de moord op hun echtgenotes." (lacht)

Moeten we de oplossing dan zoeken in een forse belasting op erfenissen?

"Zeer zeker. Niet zozeer om de staatskas te spijzen, wel om de rijken een krachtige prikkel te geven hun winsten van de hand te doen voor ze sterven. Een hoge erfenisbelasting zet nutteloze accumulatie om in actieve uitgaven. Het zet ook heel wat mensen aan het werk. Zo’n 8% van de Amerikaanse werkgelegenheid heeft te maken met de non-profitsector die zwaar gefinancierd wordt door dit soort filantropische transfers. Elke universiteit, ziekenhuis of kerk aanvaardt private donaties. Ze blijven functioneren dankzij een vermogende beschermheer die bang is dat de staat zijn geld afneemt als hij sterft. Niet alleen genereert dit systeem werkgelegenheid, het is ook een manier om de rijken te integreren in de gemeenschap. In de VS steken miljonairs elkaar niet meer naar de kroon met luxueuze jachten, maar eerder door hun filantropie. Jouw naam op een gebouw geeft prestige."

foto's: Theo Beck

Samenleving & Politiek, Jaargang 22, 2015, nr. 4 (april), pagina 66 tot 74

• interview
• Galbraith James K.