Draaide dat even anders uit. In een mum van tijd is de politieke setting compleet veranderd. De gebeurtenissen volgen elkaar snel op. We zijn nog niet hersteld van de onwaarschijnlijke klap in 2016, met de Brexit en Trump, en het is alweer bang uitkijken naar 2017 - verkiezingsjaar in onze buurlanden Nederland, Frankrijk en Duitsland. De kans op een dijkbreuk, veroorzaakt door de uitdagerspartijen op rechts (PVV, FN, AfD), is reëel. Radicaal rechtse politici staan te trappelen om het momentum te grijpen. Ze combineren een anti-establishmentverhaal met een cultureel rechts en een sociaaleconomisch links verhaal, uiteraard allemaal ten behoeve van de eigen mensen. Traditioneel links (PvdA, PS, SPD) ziet het met lede ogen aan. Ze hangt, murw geregeerd, in de touwen.

Zowel in Nederland, Frankrijk als Duitsland is de sociaaldemocratische partij aan de macht - bij onze zuiderburen alleen, bij onze noorder- en oosterburen als kleinste partner in een coalitie. Allen gaan moeilijke verkiezingen tegemoet; ze geven het beeld van vermoeide bestuurderspartijen. Gerespecteerd worden ze wel - om de dossiers die ze binnenhaalden, om het vakmanschap van hun ministers - maar geïnspireerd lijken ze allerminst. In Frankrijk heeft François Hollande de eer aan zichzelf gehouden. In Duitsland zal Martin Schulz, een eurocraat overgekomen uit Brussel, waarschijnlijk het boegbeeld worden. En in Nederland vaart Diederik Samsom onder de vlag ‘doorknokken’. Het land gered maar de partij verloren, dat is zowat het gevoel.

2017 dreigt het culminatiemoment te worden van een krimp die al een tijd bezig is. De trotse SPD, meer dan 150 jaar oud, verloor de voorbije twintig jaar bijna de helft van haar electoraat. Ze duikelde van 40,9% in 1998 naar 23% in 2009, de slechtste naoorlogse score ooit. De stembusgang van 2013 was maar iets beter, en ook in 2017 zal de partij ergens rond de 25% landen. In Nederland blijkt uit de laatste Ipsos-peiling dat slechts 26% van de PvdA-kiezers uit 2012 nu weer op PvdA zou stemmen. Toegegeven, opiniepeilers hebben niet hun beste periode achter de rug, maar het toont wel aan dat PvdA op een weinig loyale kiezersgroep kan rekenen. Weinigen verwachten PvdA bij de grootste vijf partijen van Nederland volgend jaar. In Frankrijk is de malaise compleet na het presidentschap van François Hollande. Tot opluchting van zijn eigen partij zal Hollande de kiesstrijd niet aangaan, maar ook de rist andere linkse kandidaat-presidenten lijken kansloos om de tweede ronde te halen.

Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat elke traditionele politieke familie het de laatste jaren lastig heeft. Zo presteert de christendemocratie, toch een partner van links, in bijna alle West-Europese landen zeer matig. In Nederland, bijvoorbeeld, heeft CDA slechts 13 zetels in de Tweede Kamer en een spectaculaire groei zit er niet direct aan te komen. Eigenlijk is er enkel Angela Merkel, de last Mädchen standing. En wat gezegd van het liberalisme? Voor VVD is het bang uitkijken hoeveel zetels PVV wegsnoept en ook voor D66 blijft de grote doorbraak uit; in Duitsland moet FDP hopen dat Angela Merkel voor een Jamaika-Koalition (CDU/CSU, Grüne, FDP) zonder sociaaldemocraten kiest; en de Lib Dems in Groot-Brittannië zijn weggevaagd na hun coalitie-experiment met de Conservatieven.

De parlementaire democratie, en de partijen zoals we die altijd gekend hebben, staan met andere woorden al een tijdje onder druk. Dat is geen recent fenomeen. Wel nieuw is dat de uitdagerspartijen op rechts sinds kort de wind in de zeilen hebben om electoraal te oogsten. Met de Brexit en Trump is de geest uit de fles. De trado’s moeten eraan. ‘Nu is het aan ons’; zo’n gevoel straalt ook Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken uit.

Dat komt omdat we in een duidelijke versnelling van de geschiedenis zitten. Zo voelt het althans. Een reeks gebeurtenissen in 2016 - zoals oudejaarsnacht in Keulen, de aanslag in Nice of de rellen bij de intocht van de Sint en Zwarte Piet in Rotterdam - versterken het gevoel van ‘waar moet dit eindigen?’. Onbehagen en onrust sluipen in de geesten. En zoals we uit onderzoek van Mark Elchardus weten is dat gevoel van declinisme erg doorslaggevend in het stemhokje, meer nog dan de eigen sociaaleconomische positie.

Als deze logica volgend jaar bewaarheid wordt, dan zitten we met een dubbel probleem. Dan wordt 2017 het jaar van de beginnende (of liever: verdergaande) implosie van de sociaaldemocratie. Dat is erg, maar het kan een startschot zijn van de vervelling van muffe naar frisse linkse partijen overal te lande. Er staat echter nog een veel grotere kwestie op het spel. Met een eventuele overwinning van Le Pen riskeren we ook de beginnende (of liever: verdergaande) implosie van de Europese Unie. Het verlies van het Verenigd Koninkrijk kunnen we nog wel aan; de Britten stonden altijd al met 1 been binnen en 1 been buiten de Europese Unie. Maar als de as Parijs-Berlijn breekt, is de beer los.

Laten we alvast niet verbaasd zijn als het volgend jaar misgaat bij onze buren. Want zeg nu zelf. In Frankrijk neemt een neoliberaal van het zuiverste soort het op tegen een reactionaire populist die opkomt voor het volk. Hmm, wat zou er kunnen misgaan? In Nederland neemt het centrumlinkse en -rechtse establishment het op tegen een kandidaat die verwikkeld is in een ‘minder, minder, minder’-proces in de laatste rechte lijn naar de verkiezingen. Hmm, wat zou er kunnen misgaan? In Duitsland wordt de kandidaat die persoonlijk verantwoordelijk wordt gehouden voor de massale instroom van vluchtelingen uitgedaagd door een partij die desnoods met een pistool in de hand een bevel van de grenspolitie wil afdwingen om vluchtelingen buiten te houden. Hmm, wat zou er kunnen misgaan?

Eigenlijk wilde ik als laatste redactioneel van het jaar een optimistisch stuk schrijven. Dat is me duidelijk niet gelukt. Misschien loopt het allemaal zo’n vaart niet. Uiteindelijk werd 2016 ook geen grand slam voor rechtspopulisten. In Hongarije kwamen bij het referendum van Viktor Orbán over het Europees spreidingsplan voor vluchtelingen niet genoeg stemgerechtigden opdagen. In Oostenrijk wordt de groene Alexander Van der Bellen, en niet de extreemrechtse Norbert Hofer, president. En ook de Brexit als Trump waren tenslotte een fifty-fifty verhaal, met door de aard van het referendum (Leave or Remain) en het Amerikaanse verkiezingssysteem (the winner takes it all) verstrekkende gevolgen. Dat is bij onze buren anders. In Nederland en Duitsland bestaat de traditie van coalities en in Frankrijk verkiezingen in twee ronden. Ze dienen als buffer.

Kerst en Nieuw zijn een periode van bezinning en herwonnen moed. Naast bedreigingen zijn er ook kansen. Van onderuit bloeien lokale alternatieven die tonen dat het anders kan. Veel jonge mensen dragen wel een verhaal van hoop, niet van angst, uit. En linkse partijen beseffen stilaan dat ze een tegenverhaal moeten brengen, geen bestuurderspraat. Op lange termijn komt alles goed. Op korte termijn bestaat evenwel de kans dat we volgend jaar moeten zeggen: Buurman! Wat doet u nu?

Wim Vermeersch
Hoofdredacteur Samenleving en politiek

edito - verkiezingen - sociaaldemocratie

Samenleving & Politiek, Jaargang 23, 2016, nr. 10 (december), pagina 1 tot 3

• edito
• redactioneel
• verkiezingen
• sociaaldemocratie