In september 2016 nam Joke Quintens afscheid van de partijpolitiek. Lange tijd werkte ze achter de schermen bij de sp.a, als vormingsverantwoordelijke; later werd ze als ondervoorzitter naast Bruno Tobback en nadien als eerste schepen in Genk zelf een publiek figuur. Een klein jaar geleden besloot ze dat hoofdstuk te sluiten. Ze was niet verbitterd of ontgoochelend, neen niets van dat, ze vond het gewoonweg tijd om haar activisme op een andere manier vorm te geven en besloot samen met haar partner een nieuw verhaal te schrijven in Marseille, een stad waar ze de voorbije jaren verliefd op was geworden. Ze organiseert er nu Urban Field Trips en stadssafari’s. Bedoeling is om van de vele bottom-upprojecten die de stad rijk is - rond stadsontwikkeling, diversiteit of nature based solutions - te proeven en te leren, en ze te delen met eenieder die daarin is geïnteresseerd. Ze moeten, in de woorden van Quintens, dienen als "inspiratieboost voor activisten".

Volgende maand staat haar definitieve verhuis naar Marseille gepland, maar voorlopig pendelt Joke Quintens nog over en weer tussen haar oude en nieuwe thuishaven. De sympathieke Limburgse is toevallig een week in het land en we ontmoeten haar in Leuven, in treinafstand precies halfweg haar te koop staande woonst in Genk en de Sampol-burelen in Gent. Wanneer we haar in het begin van het gesprek vragen naar het waarom van deze ogenschijnlijk radicale ommezwaai in haar leven - van de politiek naar het activisme - kijkt ze verwonderd op: "Voor mij is dit een logische volgende stap in mijn engagement als burger. Er zit vandaag steeds minder een schot tussen ‘de politiek’ en ‘het politieke’. Twee dingen hebben me altijd fel bezig gehouden: hoe wenden we de positieve energie, die bij allerlei stadsmakers aanwezig is, aan om onze samenleving vorm te geven? En hoe maken we van de superdiverse samenleving, die vandaag een feit is, een zinderende kracht? Die vragen dreven me al toen ik in Genk schepen was, en dat is vandaag net zo met de Living Lab Moving\*Marseille die we hebben opgericht."

Wat is een Living Lab precies?

"Technisch gezien is het een platform - fysiek of virtueel - waarop actieve burgers, creatievelingen, experten, onderzoekers en ondernemers worden samengebracht om elkaar, en vooral de innovatie die wordt ontwikkeld, te verrijken.Een proeftuin dus, gesteund op de principes van open kennisdeling en cocreatie. Maar Living Labs kunnen vele vormen aannemen. We gaan bijvoorbeeld thuis bij stadsmakers die zich inzetten voor het algemeen belang. We verzamelen hun verhalen, en leren over hun dromen en daden."

Ziet u een verschil tussen het activisme van vandaag en dat van pakweg tien jaar geleden?

"Zeker. Het activisme van vroeger bestond voornamelijk uit het aanklagen van mistoestanden. We waren ergens tegen en we probeerden dat met allerlei middelen te verhinderen. We stapten mee in betogingen en ondertekenden petities. Als schepen in Genk kreeg ik regelmatig burgers over de vloer die van alles kwamen eisen: bomen die moesten worden gekapt, zwerfvuil dat moest worden opgeruimd, jongeren die minder lawaai moesten maken. De burger was de klant van de overheid en de verkozen politicus moest het maar oplossen."
"Dat is vandaag helemaal anders. Vandaag vragen burgers aan hun politici of, en hoe, ze iets mogen opstarten: een free little library in een bushokje in hun straat inrichten, een verwaarloosd stukje grond in hun wijk oppimpen, een samentuin of een geefplein organiseren."

Waarom bent u precies naar Marseille verhuisd? Wat is er zo bijzonder aan de stad?

"Marseille heeft altijd al een kwalijke reputatie gehad. Daar kwam je niet. Te gevaarlijk. Maar in minder dan twintig jaar tijd heeft de stad een wonderbaarlijke transformatie ondergaan. Met het doortrekken van de tgv in 1998, de toewijzing van culturele hoofdstad 2013 en een reeks grote stadsontwikkelingsprojecten, zoals EuroMediterannee, gentrificeerden buurten en werd de stad een broedplaats van bottom-upinitiatieven. Vandaag zit Marseille boordevol stadsmakers."
"Wat de stad zo bijzonder maakt is dat alles doordrongen is van de superdiversiteit. In veel steden die inzake stads- of duurzame ontwikkeling voorop lopen, zoals Berlijn of Freiburg, zijn deze initiatieven een zaak van hooggeschoolde, witte mensen. Dat is in Marseille helemaal anders. Met onze stadssafari’s kijken we hoe de roots van de inwoners haar weerslag vindt in de wijken. Zo gaan we langs bij Ludovic-Mohamed Zahed. Prachtige man. Hij is een homoseksuele imam, die in Parijs de eerste inclusieve moskee van Europa heeft opgericht en nu in Marseille woont. Volgens hem is Marseille een stuk verdraagzamer dan Parijs. Je hebt er niemands goedkeuring nodig."

In Marseille is de superdiversiteit een feit, geen issue?

"Dat komt door de 2.600 jaar migratiegeschiedenis die de stad achter zich heeft. Vandaag telt Marseille 850.000 inwoners. Een derde heeft Italiaanse roots. Een vierde is van Magrebijnse afkomst. Marseille is de derde grootste Armeense stad van de wereld. Het is de derde grootste Joodse stad van Europa. Het is tout court de grootste Corsicaanse stad en de grootste Comorese stad. Eén op de vier inwoners is jonger dan 20 jaar. Er heerst een geweldige dynamiek."
"Ik hou van Marseille. Waar ik echter maar niet aan gewend geraak, is het zwerfvuil dat overal rondslingert. Het is puur incivisme. Mensen gooien alles op de grond. Er bestaat zelfs een boek over: L’art de jeter ses déchets à Marseille."

Opvallend, het probleem wordt vooral van onderuit aangepakt.

"Verschillende activisten leveren indrukwekkend werk rond zwerfvuil. Zo startte de Britse activist, Edmund Platt, de beweging ‘Un déchet par jour/One piece of rubbish a day’. Hij sensibiliseert inwoners om per dag één stuk vuil van de straat te rapen en in de vuilbak te gooien, er een foto van te maken en die te delen op sociale media met de hashtag #Undéchetparjour. Met regelmatige opkuisacties, waar honderden mensen aan deelnemen, is hij er op zijn eentje in geslaagd een sterk gemeenschapsgevoel te creëren."

Een cynicus zou zeggen: is vuilophaling niet gewoon de taak van de overheid?

"Stadsdiensten moeten op een deftige manier functioneren, dat spreekt voor zich. Maar daarnaast is het ook zaak mensen te motiveren geen zwerfvuil meer op straat te gooien, want daar zit een groot deel van het probleem. Het activisme, zoals dat van Edmund Platt, werkt daarvoor vaak beter dan een zoveelste affichecampagne van de overheid of het uitschrijven van GAS-boetes."

Maken zo’n kleine handelingen de samenleving echt beter?

"Ik ben er van overtuigd dat ‘the next big thing will be a lot of small things’. Overal in de wereld ontkiemen kleine en grote projecten die door samenwerkende burgers worden opgezet om van onze wereld een betere plek te maken. Natuurlijk hebben ze een bepaalde impact. Toch mogen we niet alle heil verwachten van bottom-upinitiatieven. Net zo min we moeten denken dat de politiek vandaag nog alles kan oplossen. Sterke besturen hebben sterke burgerinitiatieven nodig, en omgekeerd."

Veel politici gaan nog onwennig om met de vele burgerinitiatieven die overal opduiken.

"Dat is omdat ze in oude gedachten blijven steken. Ze zien dit nieuwe activisme als een concurrent of, erger nog, als een bedreiging. Het is de keizer-koster-mentaliteit van vroeger: de burger werd gesommeerd op het bureau van de politicus en die zou het probleem wel oplossen. Dat is definitief verleden tijd. Burgers hebben vaak meer kennis en kunde over bepaalde thema’s dan politici. In de wereld van morgen bouwen politici en stadsmakers, op een radicaalpragmatische manier, samen aan een WeTopia. Beiden hebben hun rol in dat verhaal. Ik vind het verschrikkelijk als politici neerkijken op burgerinitiatieven, maar evengoed als burgers neerkijken op politici. Sommigen vragen er wel om natuurlijk (lacht)."
"Overheden willen altijd maar greep hebben op wat in hun steden gebeurt, maar soms is het beter dat ze enkel de voorwaarden creëren voor stadsontwikkeling en zich verder niet mengen in de uitwerking ervan. Dan krijg je de interessantste ontwikkelingen. In Marseille kregen de activisten van ‘Yes, We Camp’ van de privé-eigenaar de vrijheid om het enorme terrein, Foresta, naar eigen inzichten in te vullen. Het werd een aantrekkingspool voor geëngageerde jongeren uit heel Frankrijk. Samen met buurtbewoners bouwen ze aan stadstuinen, sportinfrastructuur, openbare ruimte. De overheid is compleet afwezig. Soms moeten overheden geëngageerde burgers gewoon hun ding laten doen in het maken van hun stad."

Uw verhaal klinkt een beetje liberaal en enkel op de persoonlijke inzet van iedere burger gericht.

"Dat is niet zo. Ik verwijs vaak naar de beroemde quote van John F. Kennedy, ‘Vraag niet wat je land voor jou kan doen, maar wat jij voor je land kan doen’, maar ik geef er mijn eigen socialistische slag aan: ‘Vraag wat je samen voor je land of stad kan doen’. Op het terrein, Foresta, dat in de meer verpauperde noordquartiers van Marseille ligt, bouwen activisten er aan projecten in functie van het algemeen belang. Ze krijgen van het stadsbestuur daartoe alle ruimte."

Beschrijft u niet eerder een vorm van zelfredzaamheid bij gebrek aan een goed functionerende overheid?

"Laat me duidelijk zijn: burgerparticipatie mag nooit een argument zijn voor een overheid om kerntaken van zich af te duwen of niet te investeren in steden. Ik huiver van de participatiesamenleving van Mark Rutte in Nederland of de Big Society van David Cameron in het Verenigd Koninkrijk. Je hebt een overheid nodig die fel investeert in buurten. Het is de enige manier om te verhinderen dat aankomstwijken, waar nieuwkomers meestal maar een korte tijd verblijven en dus per definitie minder geïnteresseerd zijn om langetermijnprojecten op te zetten in het belang van de buurt, dat twintig jaar later nog zijn. Een ambitieus en sociaal woonbeleid is daarin essentieel."

Wat zijn voor u dan de belangrijkste taken van een 21^ste eeuwse lokale overheid?

"Ze moet voor de tussenruimte zorgen, waar top-down en bottom-up elkaar vinden en waar initiatieven van cocreatie mogelijk zijn. Een overheid moet, met andere woorden, de participatie actief mee vormgeven. Als schepen van participatiebeleid in Genk organiseerde ik een G360. Het was een helse klus om een evenwichtige groep burgers samengesteld te krijgen, maar dankzij ons fijnmazig netwerk in de wijken slaagden we erin een representatief staal van de Genkenaren te laten meedenken over ons meerjarig beleidsplan."
"Participatie alleen is niet genoeg. Ze moet uitmonden in cocreatie. Voor de herinrichting van het Schansbroekpark stelde het Genkse stadsbestuur een budget van 750.000 euro, bijeengebracht door de Vlaamse landmaatschappij en de stad Genk, ter beschikking aan buurtbewoners, activisten en tuinierders die er zich door de jaren heen hadden gevestigd. Samen tekenden ze het nieuwe park mee uit. Een mooi voorbeeld van cocreatie."

Is leefmilieu de ideale kapstok voor dat ‘samen steden maken’?

"Alleszins een erg belangrijke. Klimaatbestrijding is één van de stokpaardjes in het beleid van de Parijse burgemeester Anne Hidalgo. De stad geeft pleinen terug aan voetgangers en fietsers, weert elke eerste zondag van de maand auto’s op de Champs-Elysées, zet in op autovrije kaaien aan de Seine en heeft nu ook een plan om het aantal fietspaden tegen 2020 te verdubbelen."
"Marseille heeft niet de reputatie van hét voorbeeld te zijn inzake nature based solutions, maar ook dat is in een sneltempo aan het veranderen. Het grondgebied bestaat er voor 50% uit natuur. De stad ligt natuurlijk aan de Middellandse Zee. Stilaan vervoveren groene oases en ecologische spirit steeds meer terrein. Marseille is ook de stad met de grootste aantal vierkante meter stadslandbouw van Frankrijk."

Hoe verklaart u de enorme populariteit van stadslandbouw die we in alle steden zien opduiken?

"Voedsel is een goede kapstok om mensen van andere origine, vaak lager geschoolden, mee te krijgen in een stadsmakerschap. Veel beter dan energie of klimaat. Voedsel is tastbaar. Wat in de volkstuintjes wordt gekweekt, kent men vanuit de herkomstlanden. Hetzelfde geldt voor bijen houden. Nu is het imkerschap weer hip, maar tien jaar geleden was niemand daarin geïnteresseerd behalve Italianen en Turken. Ook dat heeft te maken met hun keuken, met het feit dat ze veel gerechten met honing hebben."
"In Marseille blijft de vergroening van de stad niet beperkt tot stadslandbouw. Overal in de stad schieten bottom-upinitiatieven als paddenstoelen uit de grond. In Rue d’aubagne bijvoorbeeld, een straat die wegloopt van de Vieux-Port, hebben buurtbewoners hun straat volgestouwd met planten en bomen in zelf ineengetimmerde bakken. Het lijkt wel een oerwoud. "

Is het al onderzocht wat de precieze impact is van bomen op het samenleven in de stad?

"Niet dat ik weet. Maar ik durf te stellen dat er een directe link bestaat tussen de aanwezigheid van groen in steden en het aantal jihadisten dat naar Syrië trekt. Ik ben er heilig van overtuigd dat het vele groen in Genk de reden is waarom de zeden er een stuk zachter zijn dan in veel wijken in grootsteden met dezelfde problematieken. Jongeren hebben nood aan ruimte, aan groen, aan zuurstof."

Veel besturen beperken hun inspanningen om de stad te vergroenen tot het subsidiëren van plantengevels.

"De tijd van hier en daar een boompje planten is voorbij. De overheid moet radicaal zijn in de vergroening. Ada Colau stelde onlangs een ingenieus plan voor om tegen 2030 het aantal bomen te verdubbelen in de stad Barcelona. Elke burger krijgt er een vierkante meter groen bij. In dichtbevolkte steden is het essentieel dat eenieder genoeg groen in de buurt heeft. Het is daarom beter een lang stadspark aan te leggen dan een groot rechthoekig stadspark. Zo wonen meer mensen kort bij het groen. In Valencia is er een park van negen kilometer lang in de bedding van de opgedroogde rivier Turia die door de stad slingert. Fantastisch."

Mocht u de ideale stad kunnen uittekenen, hoe zou die er dan uit zien?

"(blaast) Dat is een foute vraag. Geplande steden zijn immers de ergste steden die er zijn. Te veel stadsontwikkeling doodt alles. Rond de Vieux-Port in Marseille zijn er veel nieuwe straten met Parijse allures. De authentieke winkeltjes zijn er allemaal opgekuist, en daarmee ook de mensen die ze uitbaatten. Steden mogen niet te afgeborsteld zijn, ze mogen wat scheef staan. Ik hou, vergeleken met vele andere wijken, in Rotterdam bijvoorbeeld minder van Katendrecht of in Antwerpen van Het Eilandje, oude havengebieden die door gentrificatie hun ziel wat verloren hebben."

Terug naar Marseille, en de voorbije presidentsverkiezingen. Jean-Luc Mélenchon haalde er in de eerste ronde 40% van de stemmen. Toch bijzonder dat een superdiverse stad voor een uiterst linkse, en niet een uiterst rechtse, kandidaat valt?

"Marine Le Pen heeft zowel in de eerste als in de tweede ronde niet goed gescoord in Marseille, dat vooral een bolwerk van Les Républicains is. Jean-Luc Mélenchon haalde er in de eerste ronde met voorsprong het beste resultaat. Vandaag is hij de grote held van de arme, gekleurde inwoners van de centrum- en noordquartiers. Hij heeft vooral de grote Noord-Afrikaanse gemeenschap, maar ook klassiek-linkse kiezers, in hun hart weten raken. Tijdens de campagne bracht hij 70.000 mensen op de been. Ook voor de wetgevende verkiezingen, die op 11 en 18 juni plaatsvonden, kwam hij in Marseille op. Ik hoop dat hij in 2020 voor het burgemeesterschap gaat en een einde maakt aan het bestuur van Jean-Claude Gaudin, republikein en Opus Dei-man, die al sinds 1995 aan de macht is. Het is afwachten. Want Jean-Luc Mélenchon is al vijf keer verhuisd in functie van verkiezingen. Niets zegt dat hij in Marseille blijft."

U heeft de implosie van de Franse PS vanop de eerste rij meegemaakt.

"In Marseille was de PS al dood na de lokale verkiezingen in 2014, en dat heeft zich nu in heel Frankrijk doorgezet. François Hollande heeft na een linkse campagne een rechts beleid gevoerd. Daarvoor is zijn partij terecht afgestraft. Ze heeft deze nederlaag enkel aan zichzelf te danken. Als de sociaaldemocratie gelijk staat aan François Hollande en Diederik Samsom, dan wil ik met die beweging niets te maken hebben."
"De interessante figuren zitten eerder op het lokale niveau. Ik droomde van Anne Hidalgo als PS-presidentskandidate of Ahmed Aboutaleb als PvdA-kandidaat in Nederland. Schitterende burgemeesters. Maar beiden zijn slim genoeg om de stap naar de nationale politiek niet te zetten. Want de betreurde Amerikaanse politicoloog Benjamin Barber had gelijk: het is in de steden dat de echte verandering plaatsvindt. In Seattle trok burgemeester Ed Murray het minimumloon op van 7 naar 15 dollar. Bij ons hebben steden minder bevoegdheden dan in de Verenigde Staten, maar gebeuren ook interessante zaken. Kortrijk investeert fors in armoedebestrijding. Leuven verviervoudigt het budget voor de naschoolse opvang in basisscholen. En Mechelen maakt van diversiteit een positief verhaal."

Moet de wederopbouw van de sociaaldemocratie dan vanuit de steden vorm krijgen?

"Absoluut. Maar anderzijds: wat is dat precies, de sociaaldemocratie? Ben ik een sociaaldemocrate of een socialiste? Ben ik progressief of links? Vaak voel ik me meer verbonden met mensen van Groen of het ACW dan met sommige kameraden in mijn eigen partij. Laten we uitbreken. Stadsmakers, van welke gezindte ook, hebben immers hetzelfde voor ogen: een betere samenleving en minder cynisme. Want dat viel me dan wel weer erg tegen van Jean-Luc Mélenchon, dat hij in de tweede ronde weigerde op te roepen tegen de extreemrechtse Marine Le Pen te stemmen. Dat was erg cynisch."

Het lijkt erop dat je vandaag enkel verkiezingen kan winnen door een beweging te starten, zoals Emmanuel Macron deed.

"Ik laat in het midden of je met een beweging of een partij naar de kiezer moet trekken, maar de partijpolitiek moet alleszins worden opengetrokken naar een plek waar ook actieve burgers, mensen uit het middenveld, geëngageerde opiniemakers hun positief verhaal kwijt kunnen. Ik heb de indruk dat de sp.a, met haar initiatieven ‘Buurtmakers’ en ‘Jij maakt Morgen’, dat begrepen heeft. Het was ook broodnodig dat de sp.a wat actiever werd op de straat en in de buurten. Want als ik ergens ten velde werd uitgenodigd, kwam ik altijd ACW’ers en groenen tegen. Nooit socialisten."

Volgens sommigen voert John Crombez een gevecht dat hij niet kan winnen. De tijdsgeest zit tegen.

"(denkt na) Heeft de tijdsgeest het voorbije decennium ooit meegezeten? Begin de jaren 2000 kwam ik bij de partij en, behoudens de spectaculaire overwinning van Steve Stevaert in 2003 en het breken van de absolute meerderheid van CD&V in Genk in 2012, heb ik het gevoel dat we alleen nog maar verloren hebben."

Hoe komt dat?

"Het antwoord op die vraag moeten we breder zoeken. De houdbaarheid van de klassieke partijpolitiek in het algemeen is verstreken, en de sociaaldemocratie is daar als machtspartij natuurlijk het eerste slachtoffer van geweest. Toch ben ik niet negatief. Er is nog nooit zoveel gevloekt op ‘de politiek’, maar tegelijk is ‘het politieke’ springlevend. Overal zien we projecten opduiken die het algemeen belang dienen. Daar moeten sociaaldemocraten zich nu op richten."
"Wanneer het vertrouwen in de partijpolitieke systeem het vriespunt nadert, dringt de rol van de burger als producent van het beleid en diensten zich dus op. Maar het vereist ook een ander soort politicus. Hij moet beseffen dat zowel politici en stadsmakers, elk vanuit hun rol, bouwen aan de samenleving. Hij moet de tussenruimte creëren waar de cocreatie plaatsvindt. Hij moet de hand reiken aan activisten die bewust uit de partijpolitiek blijven maar wel een waardevolle bijdrage leveren aan de bouw van het WeTopia van morgen."

foto's: Theo Beck

Samenleving & Politiek, Jaargang 24, 2017, nr. 6 (juni), pagina 38 tot 47

• interview
• Quintens Joke
• activisme