Dertien jaar werkt Charlotte Vandycke ondertussen voor Vluchtelingenwerk, de organisatie die zich inzet voor asielzoekers en vluchtelingen in ons land. Toen ze er begon was Vluchtelingenwerk aan haar eerste jaren toe als opvangpartner van de overheid; een periode waar overheid en middenveld nauw samenwerkten. Tijdens de Joegoslavië-crisis in 1999 ving België vooral vluchtelingen op in collectieve centra. Dat kon anders, vond Vluchtelingenwerk. De organisatie lag toen aan de basis van de opvang in individuele woningen. Haar pilootprojecten werden na enkele jaren overgenomen door steden en gemeenten; de zogenaamde Lokale Opvang Initiatieven.

In 2017 bestond Vluchtelingenwerk 30 jaar; een keerpunt als verjaardag. Zeventien jaar lang ving de organisatie zo'n 1.000 mensen per dag op, maar die opvangfunctie werd uit handen genomen door staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Theo Francken. Onlangs kwam de staatssecretaris er in een triomfantelijke tweet gericht aan Charlotte Vandycke nog eens op terug: 'En wees toch blij. U bent af van uw twee petjes, én opvangpartner van overheid én migrantenrechtenactivisten vaak tegen overheid/regering. Duidelijker zo, me dunkt. Jullie waren altijd al voornamelijk het tweede (totaal niets op tegen trouwens, veel succes gewenst)'. Die blijdschap delen doet Charlotte Vandycke niet: "Wanneer de overheid niet langer wil samenwerken met een partner in het middenveld omwille van zijn kritische houding, is dat een democratisch failliet. Vluchtelingenwerk blijft alvast openstaan voor samenwerking. Ik begrijp niet waarom die twee petten onverenigbaar zouden zijn."

Is het de eerste keer dat Vluchtelingenwerk botst met een staatssecretaris?

"Onder de vorige staatssecretaris, Maggie De Block, verliep de samenwerking al moeizamer dan met haar voorgangers. Ook zij maakte er een punt van een strenge koers te varen, maar dialoog was mogelijk en onze operationele werking bleef gevrijwaard. Onder Theo Francken bereikten we een dieptepunt. Aanvankelijk was sprake van rechtstreekse dialoog, maar al snel merkten we dat de wil om samen te werken niet ernstig was. Vluchtelingenwerk werd snel in de politieke hoek van 'oppositie' zonder meer gezet. De communicatie is vandaag teruggeschroefd tot schimpscheuten op sociale media."

In 2015 diende Vluchtelingenwerk klacht in bij de Europese Commissie tegen de staatssecretaris. Niet echt bevorderlijk voor jullie relatie natuurlijk.

"Die klacht hebben we niet lichtzinnig ingediend. Op het hoogtepunt van de asielcrisis wenste de staatssecretaris niet meer dan 250 asielaanvragen per dag te behandelen. Onder onze ogen voltrok zich een humanitaire crisis. Het tentenkamp in het Maximiliaanpark is toen ontstaan. Theo Francken heeft dat als een persoonlijke aanval beschouwd. Dat was het niet; we kaartten louter een beleidsfout aan.

Een jaar later nam hij onze opvangfunctie uit handen. We mochten bij de staatssecretaris op ontslaggesprek. Dat verliep in een bijzonder onaangename sfeer. Hij heeft ons toen in de tang genomen: we kregen een nieuw aanbod om verder te gaan met de opvang voor een 100-tal bedden per dag, in plaats van de 1.000-tal bedden tot dan toe, met een ander lastenboek en met een duidelijke opmerking over onze kritische rol. Een onwerkbaar aanbod."

Welke financiële implicaties had deze beslissing op jullie werking?

"Het betekende op dat moment een hap van ongeveer de helft uit onze inkomsten. We waren ons natuurlijk al een tijd bewust van het gevaar té afhankelijk te zijn van één werking. Daarom besloten we een vijftal jaar geleden actief in te zetten op meer diverse inkomsten en fondsenwerving. Naast een betoelaging van de Vlaamse Overheid van zo'n 300.000 euro, zijn we dan ook trots dat vandaag onze grootste inkomstenbron particuliere giften zijn. Dat maakt een deel van onze koers en acties minder afhankelijk van overheidssubsidies."

Over Theo Francken bestaat het beeld dat hij stoere taal verkoopt op Twitter maar dat het met zijn beleid nogal meevalt. Klopt dat?

"De communicatie maar – vergis u niet – ook de wetgeving wordt gestuurd door een visie dat migratie een fenomeen is dat moet worden beteugeld en geweerd. Vluchtelingen worden gecriminaliseerd. Ontrading staat voorop. We zien disproportioneel veel wetgevend initiatieven die de rechten van vluchtelingen beperken. Sinds juli 2016 krijgen erkende vluchtelingen eerst een tijdelijk en pas na verloop van 5 jaar een onbeperkt verblijfsrecht. Ook sluiten we weer kinderen op in gesloten centra; iets waar we van afgestapt waren. Het project-Francken samengevat: weren, ontraden, terugsturen."

Dat is ook de toon van de brieven die asielzoekers op straat in de handen krijgen gestopt.

"Niet alleen is het bijzonder dat een regeringslid de behoefte voelt de werking van een administratie te doorkruisen en zich rechtstreeks te richten tot asielzoekers, de informatie in die brieven van Francken is erg selectief. Daarin staat bijvoorbeeld niet dat men recht heeft op sociale begeleiding en psychologische zorg. Als je asielzoekers informeert, moet je hen de volledige informatie bezorgen. Als je enkel focust op de drempels en de risico's, dan ben je met een ander project bezig."

Volgens Jean-Marie Dedecker, die de vluchtelingenroute afliep voor een televisieprogramma, zijn asielzoekers maar al te goed geïnformeerd over hun rechten.

"Er doet ontzettend veel informatie de ronde onder mensen op de vlucht. Logisch. Iemand die zijn land verlaat probeert zich op alle mogelijke manieren te informeren. Een gsm is het belangrijkste overlevingstool. Maar het blijkt voor vluchtelingen erg moeilijk juíste en individuele informatie te verkrijgen. Dat merken onze juristen, die aan het Noordstation in Brussel advies geven aan migranten die er al maanden op de dool zijn, elke dag opnieuw."

Veel transitmigranten willen doorreizen naar het Verenigd Koninkrijk. Omdat ze daar, volgens hun informatie, zonder paspoort een leven kunnen opbouwen en binnen de maand aan de slag zijn.

"Die informatie komt vaak van hun mensensmokkelaar; extra kilometers betekenen natuurlijk extra centen. Of van voorgangers die er reeds zijn geraakt. Maar het Verenigd Koninkrijk is niet voor iedereen het walhalla. Voor mensen die er een netwerk hebben, zijn er in de informele sector inderdaad arbeidskansen.

Maar veel van deze migranten of mensen op de vlucht hebben geen enkele link met het Verenigd Koninkrijk en hebben er toch hun zinnen op gezet. Onze juristen getuigen dat de beweegreden angst is. Angst om teruggestuurd te worden als zij zich registreren in België, Frankrijk of Italië. Liever overleven ze in de marge dan dat risico te lopen. Zij hebben nood aan correcte informatie, bescherming en omkadering. Maar wat doet onze overheid? Ze jaagt hen op, arresteert hen en zet hen zonder die omkadering weer op straat. Terug de illegaliteit in. Zinloos en onbegrijpelijk.

Daarnaast zijn er ook migranten die wél recht hebben op verblijf in het Verenigd Koninkrijk, als de echtgenoot of het kind van iemand met verblijfsrecht, maar die op eigen houtje zijn afgereisd met een mensensmokkelaar omdat het op de legale manier niet rap genoeg ging. De overheid moet hen uit het netwerk van mensensmokkelaars halen en voor gezinshereniging zorgen. Helaas gebeurt ook dat niet."

Wie zijn die mensensmokkelaars?

"Mensensmokkelaars zijn soms gevestigde illegale 'zakenmensen', maar soms worden stukken van de route georganiseerd door iemand die zelf migreert. Migratie gebeurt niet op één dag. Men is vaak jaren onderweg. Onderweg gaan mensen in overlevingsmodus. Sommigen worden slachtoffer van misbruik of uitbuiting. Anderen worden daders en gaan op zoek naar manieren om hun tocht te financieren, zelfs als er zware straffen op staan of als dat ethisch niet evident is."

Wat met migranten die niet kunnen worden uitgewezen omdat hun veiligheid niet is gegarandeerd in het thuisland, maar hier toch geen asiel aanvragen?

"We pleiten voor een volwaardig verblijfsrecht voor mensen die niet repatrieerbaar zijn. Wie niet terug kan, moet niet louter 'gedoogd' worden: zo creëert de overheid mensen zonder papieren. Ze moeten een wettelijk recht op verblijf krijgen. Dat geldt volgens ons ook voor die mensen die straks getoetst worden op het artikel 3 van het EVRM (Europees Verdrag van de Rechten van de Mens, wv) en niet blijken te kunnen worden uitgewezen, ook al vroegen zij (nog) geen asiel aan."

Waarom durven veel mensen geen asiel aanvragen?

"Ze worden door smokkelaars geïnformeerd dat niet te doen. Of ze zijn bang om op de radar te komen. We kunnen mensen niet verplichten asiel aan te vragen; we kunnen hen enkel aanmoedigen dat te doen. Er is helaas een enorme vertrouwensbreuk tussen deze groep migranten en de Belgische overheid. Ook onze medewerkers voelen zich gefrustreerd over de repressieve werking van de overheidsdiensten. We proberen mensen duidelijk te maken dat België een rechtsstaat is met goede beschermingsmechanismen, maar op hetzelfde moment worden ze opgejaagd als beesten en komen ze in aanraking met razzia's en pesterijen van de politie. Ze worden opgepakt, vrijgelaten, opgepakt, vrijgelaten. Ze komen zonder tolk in contact met de Soedanese autoriteiten."

Ondertussen kalft het draagvlak voor de opvang van vluchtelingen verder af in de samenleving.

"Dat is wat een aantal politici ons graag wil doen geloven. Maar ik zie iets anders: de tegenstelling tussen mensen die bang zijn van migranten en mensen die voor hen op de bres springen, tekent zich strakker af dan vroeger. Sommige politici maken van vluchtelingen vijanden; we moeten onderkennen dat dat discours werkt. Er wordt hard gewerkt aan de supportersbasis voor repressieve beleidskeuzes. Het discours heeft impact op de wetgeving, wat op zijn beurt het samenleven weer moeilijker maakt.

Het is op politiek vlak zelden zo slecht gegaan met het migratiebeleid - het staat deels stil, deels in het repressieve verdomhoekje - maar tegelijk zien middenveldorganisaties een groeiende groep van mensen die bereid zijn om zich uit te spreken, te doneren of vrijwilliger te worden. Het aantal volgers van onze organisatie is de laatste jaren aanzienlijk gegroeid. Onze campagne 'Gastvrije Gemeente' is aan haar vijfde jaargang toe en kent elk jaar groeiende bijval. De benefietactie van de KVS leverde 15.000 ontbijten op voor Brusselse vluchtelingen. En duizenden betogers vormden een mensenketting rond het gebouw van Dienst Vreemdelingenzaken."

Die mensenketting werd georganiseerd door het Burgerplatform. Dat platform bereikt veel mensen; misschien wel meer dan Vluchtelingenwerk?

"Het Burgerplatform, maar ook andere burgerinitiatieven zoals vzw Humain, zetten mee met ons druk op het beleid. Terwijl wij vanuit een zeker verleden en professionalisme spreken, doen zij dat eerder vanuit een acute voeling, vanuit de onderbuik als het ware. Ze zijn nieuw en fris, en organiseren zich vaak snel in de vele crisissituaties die zich voordoen. We vullen elkaar aan. Vluchtelingenwerk wil niets liever dan dat deze groepen erin slagen hun eigen dynamiek te behouden."

Hoe kunnen we het draagvlak voor de opname van vluchtelingen verhogen?

"Draagvlak is een dynamisch iets: net zoals je het kan vernietigen, is het ook mogelijk om het te vergroten. Vooral op lokaal vlak zie ik mogelijkheden. Veel steden en gemeenten voeren een positief beleid rond nieuwkomers. Gent en Mechelen zijn gekende voorbeelden, maar een stad als Turnhout levert eveneens goed werk rond woonbeleid, ook voor vluchtelingen. Op lokaal vlak zijn veel tools beschikbaar om het verschil te maken. Mensen ontmoeten elkaar; het verhaal dat vluchtelingen vijanden zijn, valt dan snel uit elkaar."

Wat is uw antwoord op de evergreen dat België niet het OCMW van de wereld is?

"Dat het klopt, tiens! België is niet het OCMW van de wereld en niemand heeft die ambitie. Natuurlijk gaan we in ons land niet 1 miljoen vluchtelingen hervestigen. Maar we kunnen wel onze hervestigingscijfers verhogen; én andere landen met ons. Alleen door samen te werken kunnen EU-lidstaten een substantieel verschil maken. Dat ontbreekt compleet. Het solidariteitsplan dat liep in 2015-2017 voor spreiding van mensen die strandden in Griekenland en Italië werd een flop. De enige daadkrachtige samenwerking onder EU-lidstaten is die rond het terugsturen van mensen.

We horen steeds dat we op onze sociale zekerheid moeten besparen omwille van de vluchtelingencrisis. Onzin.De sociale zekerheid, die goed is voor ongeveer 100 miljard euro, is een mechanisme van solidariteit: ze behoort toe aan wie eraan bijdraagt. Slechts enkele tientallen miljoenen daarvan gaan naar mensen op de vlucht. Het is niet migratie die de sociale zekerheid bedreigt, wel het beleid van deze regering dat de ontvangsten voor de sociale zekerheid fors doet dalen."

Zou het draagvlak voor vluchtelingen hoger zijn als we meer inzetten op economische migratie met hoogopgeleiden of zelfs op migranten met christelijke achtergrond?

"Heeft u het nu over vluchtelingen of migranten? Want om één of andere reden weigert men daar voldoende fijnmazig het onderscheid te maken.

We hebben niet te kiezen welke mensen op de vlucht moeten slaan voor een humanitaire noodsituatie of vervolging. We hebben enkel te kiezen hoe we hen opvangen. Het is niet omdat we hen op een schamel kazernebedje leggen of - omgekeerd - hen menswaardig onthalen dat ze al dan niet zullen kiezen om op de vlucht te slaan. Dat aanzuigeffect is een illusie. Het pusheffect om te vluchten is vele keren groter dan het pulleffect van een voluntaristische opvang.

Daarnaast zijn er een heleboel mensen die niet vluchten voor bommenregen maar migreren omdat ze op zoek zijn naar een beter leven. Ook hier: wie denkt dat iemand de keuze van het gastland waar hij naartoe wil trekken, baseert op de gulheid van sociale stelsels dwaalt. Uit onderzoek blijkt dat de vaakst aangewende criteria samenhangen met lage werkloosheids- en hoge loonindicatoren, en met het bestaan van sociale netwerken en met geografische nabijheid. Bovendien zijn de belangrijkste voordelen binnen onze sociale zekerheid - pensioen, werkloosheidsuitkering, ziekte-uitkering - gekoppeld aan werk."

Voor deze groep kan de overheid wel een beleid ontwikkelen over wie wel en niet het land in mag?

"Absoluut. Maar dan wel een beleid dat rekening houdt met demografische en economische analyses. En die tonen aan dat we veel meer werkkrachten nodig hebben dan vandaag voor handen is. Studies van de Verenigde Naties zetten het op scherp: Europa heeft dubbel zoveel migranten nodig als het vandaag binnenkrijgt.

We kunnen dus een impact hebben op een beter onthaal van mensen die gedwongen vluchten en op een verstandig migratiebeleid voor onze eigen samenleving. Zo kan er aan draagvlak gewerkt worden. Niet door migratie te bestrijden of het discriminatoir te verengen tot de opvang van gelijkgezinden."

De ex-baas van Fedasil, Bob Pleysier, is voorstander van vluchtelingenmetropolen in de regio's zelf.

"Voor mij zijn dat perfide fantasieën. Ik wordt boos als safe havens naar voor wordt geschoven als dé unieke oplossing. Bij sp.a hoor ik dat riedeltje ook regelmatig. Het is hallucinant dat we safe havens bepleiten ter vervanging van onze eigen verantwoordelijkheid. We vangen in Europa al extreem weinig mensen op."

Moeten we in die landen, die al niet van de rijkste zijn en de meeste vluchtelingen opvangen, dan niet fel investeren?

"Uiteraard wel! Daar worden miljoenen mensen opgevangen zonder enig perspectief. Dat zorgt voor nieuwe migratiegolven; om het weer in de vreselijke zee-metafoor te hebben. De EU-lidstaten moeten zowel de steun aan de regio's opschroeven, als de eigen verantwoordelijkheid om mensen van daaruit te hervestigen. Maar het is een illusie te denken dat een deal zoals die tussen de EU en Turkije, die vluchtelingenmetropolen creëert, tot stabiliteit zal leiden."

Moet het Verdrag van Dublin, dat bepaalt welk land verantwoordelijk is voor de behandeling van de asielaanvraag, op de schop?

"Het Verdrag van Dublin is de meest magere deal die de EU-lidstaten hebben kunnen sluiten op het vlak van delen van verantwoordelijkheid voor de mensen die ons fort Europa wel weten te bereiken. Met het Verdrag spelen we ping pong met asielzoekers. De druk wordt afgewenteld op de landen van binnenkomst. Men blijft steken in de logica van 'not in my back yard'. Ook België gebruikt het Verdrag van Dublin als een manier om vluchtelingen terug te katapulteren. Het moet dus worden herzien. Er zijn allerhande sleutels die je zou kunnen hanteren om de verantwoordelijkheid van EU-lidstaten om mensen op te vangen te bepalen: op basis van bnp, oppervlakte en inkomen. Maar ook de individuele situatie van mensen kan tellen: waar hebben ze al eens een opleiding genoten, welke talen kennen ze en waar hebben ze een netwerk?"

Wordt België nu met argusogen bekeken voor de veroordelingen die het opliep naar aanleiding van de Soedan-crisis?

"Die indruk heb ik wel. Het alleszins de eerste keer dat we zo vaak vermeld worden in internationale mensenrechtenrapporten. Dat is best nieuw, hoor. Maar eerlijkheid gebiedt om te zeggen dat er maar weinig EU-lidstaten een gastvrij vluchtelingenbeleid hebben. In de Balkan of Italië zijn de omstandigheden nog een stuk schrijnender dan in het Maximiliaanpark.

België was lange tijd voorloper met humane wetgeving. De opvangwet uit 2007, die er kwam in overleg met het middenveld, liep voor op de Europese richtlijnen die toen nog moesten worden geschreven. Vandaag is dat niet meer het geval. Met de aanpassingen aan de Vreemdelingenwet van september 2017 glijden we af naar wetgeving die focust op misbruik met veel vage zones waar de rechtspositie van vluchtelingen in het gedrang komt. De Wet is dan ook verschillende keren over en weer gegaan tussen regering en zowel Privacycommissie als Raad van State."

Zo bont als de zogenaamde Visegradlanden maakt België het toch niet?

"De vraag is hoe ons land zou reageren mocht het aan een buitengrens van Europa liggen. Een Theo Francken zou net zoals Viktor Orbánhet hek sluiten, daar ben ik absoluut van overtuigd. Zijn Twitter-account is soms verhelderend: hij deelt er dubieuze nieuwsberichten en zwijgt in alle talen wanneer leiders mensenrechten schenden. Ze krijgen geen applaus van de staatssecretaris, dat niet, maar ik mis wel een duidelijke afwijzing."

Hoopt Vluchtelingenwerk op een regime change?

"We hopen op een regering met een andere aanpak in 2019; dat geef ik eerlijk toe. Op een regering met betere evenwichten, met weerbare politieke stemmen die durven opkomen voor mensenrechten en met een realistische langetermijnvisie inzake asiel en migratie in overleg met het middenveld. De voorbije jaren is het migratiebeleid gereduceerd tot asielbeleid, paniekvoetbal en tot meesurfen op een populistisch vijanddiscours."

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 3 (maart), pagina 20 tot 27

• interview
• Vandycke Charlotte