Vergiftiging van een ex-spion, manipulatie van verkiezingen, Syrië, dopingschandalen, … Komt Rusland in het nieuws, dan levert dit zelden een fraai beeld op. Poetins rechtbank. Proteststemmen uit een autoritaire staat past in een lange rij kritische publicaties. In dit boek bundelen hoogleraar Ellen Rutten (Universiteit Amsterdam) en haar medeauteurs de 'laatste woorden' van Russen die tijden de afgelopen jaren in politieke processen werden veroordeeld. Zo'n laatste woord is in Russische strafzaken een wettelijk voorziene repliek waar verdachten zich vrijuit kunnen uitspreken.

Poetins rechtbank toont hoe een schaduwrechtsstaat de vloer aanveegt met fundamentele vrijheden, al is dit niks nieuws. Rechtbanken waren in de Russische geschiedenis wel vaker de plek om dissidente stemmen het zwijgen op te leggen, en ook vandaag nog gebruikt men hierbij de schijn van wettelijkheid die het formele kader van een rechtbank suggereert. Wie in Rusland aangeklaagd wordt, is al bij voorbaat veroordeeld, tonen statistieken aan. Vaak gaat het om vonnissen die dissidenten moeten afschrikken: enkele actievoerders worden veroordeeld tot gevangenis of strafkamp (ja, de goelag is nooit helemaal verdwenen). De boodschap aan de anderen is duidelijk: hou je gedeisd.

En de samenleving dan? Die laat goeddeels betijen. Het korte experiment met democratie en vrijemarkteconomie in de jaren 1990 zadelde het gros van de bevolking op met een stevige kater. Democratie staat voor veel Russen nog altijd synoniem met chaos en economisch barre tijden. Poetin zorgde begin jaren 2000 voor een economische kentering en belichaamt in de ogen van veel Russen de stabiliteit waar het land na de woelige jaren 1990 naar snakte. Dat de voormalige KGB'er het niet nauw neemt met de burgerrechten, is een prijs die Ivan Modaal zonder morren betaalt. De mainstreammedia zijn gezagsgetrouw en zetten de verdiensten van Poetin graag in de kijker. Noemenswaardige oppositie is er amper.

Toch zijn er Russen die zich niet neerleggen bij de status quo, en zich in de rechtbank verzetten tegen de gefabriceerde aanklachten, die met geen of wankel bewijs leiden tot een uitkomst die al bij voorbaat vaststaat. De praktijk van het 'laatste woord' bestond ook tijdens de Sovjetjaren al, en is uitgegroeid tot een genre op zichzelf. 'Een kunstvorm', noemt Thalia Verkade het. 'Praktisch nutteloos, zowel in de rechtbank als voor het grote publiek. Maar vol van betekenis voor wie zich afvraagt waar mensen voor leven, en wat menselijkheid precies is. De teksten van vijftien 'laatste woorden' zijn in Poetins rechtbank vertaald, en van commentaar voorzien.

Sommige rechtszaken die in het boek aan bod komen zijn alom bekend, zoals het proces van oliebaron Michail Chodorkovski, die in 2003 acht jaar gevangenisstraf kreeg. Ook de veroordeling van de drie jonge vrouwen van Pussy Riot kwam wereldwijd op de tv-journalen. Minder bekend zijn de honderden Russische burgers die wegens protest tegen het regime achter de tralies vlogen, zoals Stepan Zimin, een student die in 2012 tijdens een protestactie werd gearresteerd en drie jaar strafkolonie kreeg.

In hun 'laatste woord' geen vernederende smeekbede van verdachten die hopen op een milde straf, wél snedige aanklachten tegen de schijnjustitie en het fnuiken van de vrije meningsuiting. Aleksej Navalny is zonder twijfel de meest eloquente criticus van het Poetin-regime. De advocaat werd de afgelopen jaren tweemaal veroordeeld wegens vermeende fraude, veroordelingen die volgens waarnemers dienen om zijn politieke ambities in te tomen. Bij de laatste presidentsverkiezingen probeerde Navalny zich tevergeefs kandidaat te stellen, zijn strafblad stond in de weg. In zijn 'laatste woord' richt Navalny zich tot de rechters en bureaucraten die collaboreren met het regime. De inertie van de Russische maatschappij is misschien wel het meest schadelijke resultaat van achttien jaar Poetinisme: grote delen van de bevolking ondergaan lijdzaam het autoritaire beleid. 'Tafelstaarders' noemt Navalny de passieve medewerkers van het regime, die gedwee de blik afwenden en stilzwijgend uitvoeren wat hen is opgedragen. '(…) deze tafelstaarders zijn welbeschouwd het strijdgebied tussen de oplichters die de macht hebben gegrepen en de mensen die iets proberen te veranderen.' In Poetins Rusland regeert de leugen,' beweert Navalny. '(…) liegen is een instrument van de overheid geworden, de essentie van het bewind. Neem de toespraken van onze regeringsleden. Die zijn woord voor woord gelogen.' Navalny's preekt moreel verzet als antwoord op het autoritaire regime. 'Het zal wel naïef klinken (…), maar toch, ik roep iedereen op om naar waarheid te leven. Er is namelijk geen andere optie. Onder de huidige omstandigheden is dit de enige remedie voor ons land.'

Chodorkovski vat de verzuchtingen van veel hervormingsgezinden samen, wanneer hij hoopt 'dat Rusland toch nog een vrij land, een rechtsstaat wordt, waar de wet boven de ambtenaren staat. Waar steun aan de oppositie geen reden meer tot vervolging is. Waar geheime diensten het volk en de wet beschermen, en niet het ambtelijk apparaat tegen het volk en de wet. Waar mensenrechten niet langer afhangen van de grillen van een aardige of boze tsaar.' 'Poetins Rusland' is een schaduwdemocratie: formeel voldoet het aan de voorwaarden van een liberale democratie en rechtsstaat, maar onder de oppervlakte speelt een heel eigen dynamiek, waarbij vrijheid van meningsuiting en een onafhankelijke rechtspraak het onderspit delven tegen een machtig conglomeraat van autoritaire politici en omnipotente veiligheidsdiensten.

De rode draad doorheen Poetins rechtbank is de 'hogere waarheid' waar de beklaagden zich op beroepen. 'Voor mij is deze rechtszaak een 'zogenaamde rechtszaak'', bijt Maria Aljochina van Pussy Riot haar rechters toe. 'En ik ben niet bang voor jullie. Ik ben niet bang voor leugens en fictie, voor slecht verhulde falsificatie in het vonnis geveld door een zogenaamde rechtbank. Omdat u mij slechts de zogenaamde vrijheid kunt ontnemen. Die bestaat alleen binnen de Russische Federatie. Terwijl mijn innerlijke vrijheid door niemand kan worden afgepakt. Ze leeft in het woord, ze blijft leven dankzij het vrije woord, zodat duizenden mensen dit zullen lezen en horen.' Dat vrije woord leidde in de vorige eeuw, onder andere dankzij het oeuvre van Aleksandr Solzjenitsyn, tot het moreel failliet van het Sovjetbewind. Nadja Tolokonnikova - één derde van Pussy Riot - beroept zich in haar 'laatste woord' niet toevallig op de auteur van De Goelagarchipel. 'Net zoals Solzjenitsyn geloof ik dat het woord uiteindelijk beton zal verwoesten'. Vandaag zijn het vooral de sociale media die zuurstof geven aan de maatschappij. Het verklaart de woede van veel Russen toen de overheid recent (onder het mom van terrorismebestrijding) probeerde Telegram te blokkeren. Via de populaire app sturen gebruikers elkaar versleutelde berichten die aan de overheidscontrole ontsnappen.

Poetins rechtbank is een extra volume in een toch al imposante bibliotheek van kritische titels over het Rusland van vandaag. De verdienste van dit boek is dat het aan aantal dissidenten een stem geeft, zodat we ook in tijden van moeilijke relaties tussen Rusland en het Westen niet uit het oog verliezen dat niet iedereen in Rusland de Poetincratie steunt.

Gaëtan Regniers

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 5 (mei), pagina 66 tot 68