Ewald Engelen is financieel geograaf aan de Universiteit van Amsterdam. "De financiële markten vormen een wereld op zich, met wereldwijde effecten als het daar misgaat," zegt hij over zijn functie die bij ons niet direct een belletje doet rinkelen. "Het is daarom belangrijk dat we ook de ruimtelijke dimensie van financiële markten bestuderen." Sinds 2006 verdiept Engelen zich in de lotgevallen van het Amsterdamse financiële centrum in een tijdperk van financiële mondialisering. In eerste instantie liet hij zich, net als de meeste burgers, meermaals intimideren door de symbolische expertise van de bankier. Op 15 september 2018, zo geeft Engelen toe in zijn boek De schaduwelite (2014), vielen ook bij hem de schellen van de ogen: het faillissement van Lehman Brothers. Sinds het uitbreken van de crisis is Engelen niet meer gestopt met lezen en schrijven; het gefinancialiseerde kapitalisme is een ramp en moet worden gestopt.

Vandaag zijn we 10 jaar na het begin van de financiële crisis. Het oordeel van Ewald Engelen is hard: de banken zijn niets vergeten en de politiek heeft niets geleerd. In een vlammend essay in De Groene Amsterdammer (12 september) beschrijft hij hoe de verantwoordelijke bankiers in luxe voort leven en de 1% de rekening van het bankendebacle nog steeds niet gepresenteerd heeft gekregen. "De financiële crisis doet enkel een dutje; ze kan elk moment wakker worden," waarschuwt Engelen. "De oorzaken zijn nog steeds niet aangepakt. De plek waar de crisis begon, de financiering van de huizenmarkt, functioneert nog op dezelfde wijze als in 2008. Wereldwijd zien we vandaag een enorme aanwas van kredieten, van schulden dus. Van zo'n 120.000 miljard dollar schuld in 2008 zijn we gegaan naar 196.000 miljard dollar in 2018. Er dus iets meer dan 70.000 miljard dollar aan schuld bijgekomen."

Dat cijfer zegt me niet veel, behalve dat het immens veel geld is.

"Ter vergelijking: het bruto mondiaal product bedraagt zo'n 80.000 miljard dollar. De mondiale schuldomvang is dus 2,5 keer zo groot als het bruto mondiaal product. Dat is gigantisch. De schuldaanwas vindt vooral plaats in opkomende economieën. Als in China 20% van de bevolking schuld opneemt, tikt het natuurlijk meteen aan. Maar ook in Nederland is de schuld sinds 2008 met 400 miljard dollar toegenomen. De huizenprijzen hebben het peil van 2008 alweer overschreden. Het is vragen om problemen. Want de dag dat de schuldprijs weer omhoog gaat, moeten mensen en bedrijven herfinancieren en komen ze in de problemen.

We hebben na de crisis ook nagelaten om restricties in te bouwen in het mondiale kapitaalverkeer. Door de lage schuldprijs zijn ook de rendementen op beleggingen laag en gaat men op zoek naar hogere rendementen buiten Europa. De voorbije jaren vloeide veel geld naar opkomende economieën. Maar door het gebrek aan kapitaalrestricties zie je datzelfde kapitaal zo weer uit dat land vloeien als er iets gebeurt zoals in Turkije deze zomer, met alle gevolgen van dien voor dat land.

Helaas komt de bankenkwestie nauwelijks aan bod in het publieke debat. We winden onszelf liever op over identiteitsdebatjes. Nou, er zijn wel belangrijkere dingen dan genderneutrale rompertjes in de HEMA."

In uw laatste boek 'Het is klasse, suffie, niet identiteit' noemt u de culturele tegenstelling 'kosmopolitisme versus xenofobie' het grootste politicologische cliché van de 21e eeuw.

"Absoluut. Want onder die culturele breuklijn schuilt economische onvrede die het gevolg is van 40 jaar neoliberalisme. De bescherming aan de onderkant van de arbeidsmarkt is stelselmatig afgebroken. De bewegingsruimte van de factor 'kapitaal' is een stuk groter geworden en de onderhandelingsmacht van de vakbond navenant gedaald."

In Vlaanderen is de vakbondsmacht wel nog groot, net als het chagrijn rond culturele kwesties.

"Vlaanderen kent inderdaad een sterke vakbondstraditie, maar ook bij jullie is de vakbeweging er niet in geslaagd om de dalende arbeidsinkomensquote tegen te houden. Je kan wel staken tot je een ons weegt, maar uiteindelijk krijgt de werknemer minder loon mee naar huis dan vroeger. Overal trekt de factor 'arbeid' aan het kortste eind. Ging in Nederland eind de jaren 1970 nog 92 cent van iedere euro die in de private sector werd verdiend naar de werknemers, is dat anno 2018 nog maar 72%.

De keerzijde is de sterk gestegen winstgevendheid van het grootbedrijf. De kasreserves van de multinationals zijn nog nooit zo groot geweest. En deze reserves worden nauwelijks gebruikt om te investeren, maar vooral om aandelen terug te kopen en verspillende overnames te doen. Een andere oorzaak voor die hoge kasreserves is natuurlijk belastingontwijking."

De onderhandelingsmacht van de vakbond is gedaald en die van het grootbedrijf gestegen?

"Dat merk je in de vennootschapsbelasting. De nominale tarieven zijn vanaf de jaren 1980 gehalveerd en de reële tarieven zijn nog een stuk lager. België, Luxemburg, Nederland, Ierland en het Verenigd Koninkrijk fungeren als belastingparadijzen voor het grootkapitaal. De gaten die dat in de schatkist geslagen heeft, zijn deels opgevangen door de lastendruk op de factor 'arbeid' te verhogen. Vandaag betaalt de werknemer niet alleen steeds meer belastingen, hij krijgt er ook steeds minder voor terug. Onze zorg, onderwijs, kinder- en ouderenopvang wordt duurder, maar de kwaliteit ervan slechter. Overheidsdiensten zijn sleets geworden. En dat komt door dat verschil in mobiliteit."

Dit verschil in mobiliteit is nauwelijks een thema in het publieke debat. Hoe komt dat?

"De pijn wordt ongelijk verdeeld. Ze is vooral merkbaar voor zij die afhankelijk zijn van de verzorgingsstaat. De doorsnee burger leeft nog relatief goed. Daardoor worden sociaaleconomische kwesties vrij zelden als prangende kwesties beleefd. De politieke twisten zijn in belangrijke mate cultureel van aard. Het publieke debat wordt nu al ruim vijftien jaar gedomineerd door identiteitskwesties."

Waarom is de kwestie van de hoofddoek belangrijker geworden dan die van het kapitaal?

"Dat komt deels door de volkomen technocratisering van de sociaaleconomische vraagstukken. Economie is het exclusieve onderzoeksobject geworden van wiskundigen. Ik lees dat men in Vlaanderen nu ook overweegt, zoals dat in Nederland al in extreme mate gebeurt, om gedetailleerde kostenbatenanalyses te maken van het macro-economisch beleid. Niet doen!"

Waarom niet?

"De kloof tussen die analyses en de belevenis van de kiezer is gigantisch geworden. In de Tweede Kamer discussiëren politici over de koopkrachtplaatjes voor verschillende inkomenscategorieën, maar die categorieën zijn compleet artificieel. Ze hebben niets meer te maken met wat mensen daadwerkelijk ervaren aan het einde van de maand. In 2017 boekte Nederland met 2,9 procent de sterkste economische groei in 10 jaar tijd, maar uit een recente peiling blijkt dat maar liefst 55% van de Nederlanders daar niets van gemerkt heeft.

Voor hoger opgeleiden is Nederland een prachtig land. Voor de lagere middenklasse en daaronder is er een totaal andere realiteit: torenhoge huurlasten, stagnerende inkomens, dure zorg en onderwijs, afkalvende bescherming, toenemende precariteit en een oplopend verschil in sterftecijfers. Dat is de echte voedingsbodem voor het ongenoegen."

Opnieuw, waarom komen we daar dan niet tegen in opstand?

"Het vermogen om dat ongenoegen ook in sociaaleconomische termen, laat staan in termen van klassenstrijd, te benoemen is volledig verdwenen. De taal die je daarvoor nodig hebt, is weg. Tot in de jaren 1980 was er nog een rijke traditie van heterodoxe politieke economen. Vandaag zijn er enkel nog neoklassieke economen, voor wie markten machtsvrije plekken zijn. Ze bekijken alles door de bril van de imaginaire perfecte markt en hun beleidsaanbevelingen komen altijd neer op het zoveel mogelijk wegnemen van marktverstoringen. Het is hoog tijd voor een hippocratische eed voor economen: een verplichte lezing van Kate Raworths Donuteconomie als rite de passage.

De technocratisering van de academische economiebeoefening heeft op haar beurt geleid tot een enorm verlies van kennis over sociaaleconomische vraagstukken bij redacties van kranten, televisie of radio. De media zijn in toenemende mate bezig met clickbait; meer clicks zorgen voor meer inkomsten. Ze fungeren als marketingmachine van het identitaire afleidingstheater. Inzake identiteitskwesties is voor de media alles politiek. Inzake sociaaleconomische thema's, daarentegen, zijn ze een doorgeefluik van de consensus."

Is zo'n clickbaitverhaal over sociaaleconomische thema's wel mogelijk?

"Natuurlijk. In Nederland was er onlangs wekenlang debat over de afschaffing van de dividendbelasting; er volgde een storm van protest nadat Mark Rutte Rutte zich onomwonden etaleerde als de loopjongen van Unilever. Eerder dit jaar zag ING zich genoodzaakt om de omstreden salarisverhoging van zijn topman Ralph Hamers in te trekken na de commotie die daarover was ontstaan. Vorig jaar was er de mobilisatie tegen de vrijhandelsakkoorden TTIP en CETA. Er zijn wel degelijk sociaaleconomische kwesties die de gemoederen weten te beroeren.

Alleen merken we dat elke keer als zo'n debat start, rechtse politici een nieuwsfeitje proberen te creëren om de aandacht te verleggen. Te midden de heisa over de afschaffing van de dividendbelasting lanceerde de fractievoorzitter van VVD, Klaas Dijkhoff, het voorstel om raddraaiers in probleemwijken dubbele straffen te geven. Het is een hondenfluitje voor: de Marokkaantjes moeten streng worden aangepakt."

Hoewel je het zo kan uittekenen, is dit afleidingsmanoeuvre vaak erg effectief.

"De media springen erop. Maar ook links kan het niet nalaten daarop te reageren. Het spreekt meteen schande van het feit dat zo'n politicus dat hondenfluitje gebruikt en reageert in de meest felle bewoording. 'Kijk eens hoe moreel hoogstaand ik wel ben'. Het vergeet daarmee wel dat het achter de ratten van rechts aan het lopen is."

In de Verenigde Staten beheersen de tweets van Donald Trump ook de nieuwscycli.

"Daar zijn de progressieve kwaliteitsmedia sinds 9 november 2016 maar met één ding bezig: duidelijk maken wat een abjecte, amorele lul Donald Trump is. Nou, ik weet het ondertussen wel. Ik lees die media dus niet meer. Want verder doen ze helemaal niets meer. Ik zou er bijvoorbeeld wel eens een analyse willen lezen over hoe progressieven de vrijhandelsakkoorden, die erg nadelig zijn voor armen, kunnen terugdraaien."

Zijn die onderwerpen te saai of te taai?

"Ik vond het fascinerend om te zien wat voor een mobilisatie het verzet tegen TTIP teweegbracht. Het is wel degelijk mogelijk om de bevolking uit te leggen dat niet de migrant, maar het scheve sociaaleconomische speelveld haar bedreigt."

Niet alleen voor de media maar ook voor de kosmopolitische klasse bent u streng in uw boek. Waarom?

"Wie financieel weinig te vrezen heeft, zal culturele kwesties al sneller belangrijker vinden dan arbeidsmarktonzekerheid. Dat is normaal. Maar bij de kosmopolitische klasse is de nadruk te fel doorgeschoten in de richting van identiteitspolitiek. Wat ze onvoldoende beseft is dat die symbolische, vaak erg geladen debatjes ook worden gebruikt om de migrantenpopulaties aan te vallen. Opnieuw dat hondenfluitje. Geert Wilders omarmt homorechten omdat hij daarmee het 'achterlijke' karakter van de islamitische cultuur kan duidelijk maken.

Hoe meer kosmopolitisch links zich is gaan vereenzelvigen met de emancipatiestrijd van culturele minderheden, een strijd die niets te maken heeft met klasse of materiële belangen, hoe meer rechts is gaan reageren met een imaginaire Nederlandse identiteit. Anders gesteld: de strijd van de homobeweging of migrantenorganisaties is niet alleen een godsgeschenk voor de Nederlandse werkgever die de uitbuitingsgraad daardoor nog verder kan opschroeven, maar ook voor de populistische politicus."

De emancipatiestrijd van die groepen behoort toch tot de kern van het linkse denken?

"De emancipatiestrijd van links loopt in eerste instantie via de portemonnee. Wie op het einde van de maand financieel niet rondkomt, maakt het niet uit of er genderneutrale rompertjes in de rekken van de HEMA liggen. Op zijn brechtiaans: eerst het vreten, dan de identiteit.

Kijk, als politieke beweging heb je beperkte hulpbronnen. De zendtijd op de televisie, de spreektijd in het parlement of de kostbare onderzoeksgelden die je wijdt aan identiteitspolitiek, kan je niet wijden aan sociaaleconomische vraagstukken. Simpel. Door van genderneutrale rompertjes of Zwarte Piet objecten van jouw politieke strijd te maken, leid je de aandacht alleen maar af van wat de kampen aan beide zijden van deze culturele breuklijn met elkaar verbindt: ze zijn namelijk beiden speelballen van kapitalistische manipulatie."

U stelt dat de effectieve sociaaleconomische emancipatie de emotionele bezetting van identiteitskwesties flink zal doen afnemen. Kan u dat staven?

"De culturele verschillen zullen verkleinen wanneer migrantengemeenschappen een middenklassenleefstijl aannemen. Dat zien we nu al voor een stuk gebeuren: het kinderaantal van migrantengezinnen neemt af, de moslimgemeenschap is aan het seculariseren, … Zodra we erin slagen de migrantenbevolking sociaaleconomisch te integreren, zullen ook de resterende culturele verschillen als minder pregnant worden ervaren. In een middenklassenwijk wordt meedoen aan de ramadan als minder hinderlijk ervaren dan in een volkswijk waar het chagrijn bij iedereen over de drempel klotst."

De financiële crisis was een debacle van rechts, maar de electorale kogel was voor links. Hoe verklaart u dat?

"Dat is in belangrijke mate het resultaat van het feit dat de sociaaldemocratische partijen gekaapt zijn door beroepspolitici, afkomstig uit de elite, die geen sociaaleconomische zorgen kennen en de frontlijn van emancipatie hebben verlegd van sociaaleconomische naar identiteitspolitieke vraagstukken. Zeventien jaar na 9/11 praten we nog steeds over het terrorisme en de onverenigbaarheid van islamistische waarden met de grondbeginselen van onze rechtsstaat. Links is er sinds de crisis van 2008 niet in geslaagd om het politieke discours te verleggen van identiteitspolitiek naar klassenstrijd. Terwijl er zoveel informatie beschikbaar is voor een fors offensief. Nu pas, nadat PvdA uit dat vermaledijde kabinet-Rutte II is geflikkerd, ziet men wat voor iedereen eigenlijk al duidelijk was: (roept) klassenstrijd! Helaas had het Wereld Economisch Forum in Davos eerder in de smiezen dat groeiende ongelijkheid een probleem is dan de sociaaldemocratie in Europa."

In uw boek schrijft u dat u 'enig plezier in mijn ramptoerisme niet kan verhullen.' Waarom bent u zo kritisch voor de sociaaldemocratie?

"Ik erger me aan de dooddoener dat je het eigen nest niet mag bevuilen: links is al zo zwak, laten we als linksen onder elkaar niet elkaar ook nog eens gaan afzeiken. Daar bedank ik dus voor. Sociaaldemocraten hebben de neoliberale ordening gewoon geaccepteerd. Op een fundamentele analyse van de machtonevenwichtigheden in het kapitalisme heb ik PvdA, maar ook GroenLinks, nog niet kunnen betrappen. Voor hen is het antwoord niet het terugdraaien van de mondialisering, maar het investeren in de onderwijskansen van de onderklasse en het verheffen van de achterblijvers."

Daar kan u toch niet tegen zijn?

"Natuurlijk niet. Maar als het enige argument dat overblijft luidt dat we de achterblijvers moeten meenemen in de vaart der volkeren door ze beter onderwijs te geven, zodat ze eigenlijk net zoals wij kunnen worden, dan is dat onvoldoende. Want met 'worden zoals wij' zegt de elite eigenlijk dat zij de maatstaf is der dingen. Daarmee wrijf je alleen maar zout in de wonde. (fel) We moeten die basispremisse niet accepteren. Globalisering is de uitkomst van politieke beslissingen. Ze kan worden teruggedraaid."

Daar is niet iedereen binnen links van overtuigd...

"(onderbreekt) Kijk wat Trump doet! Hij politiseert het vrijhandelsbeleid, dat vandaag volledig aan de democratische besluitvorming is onttrokken. Trump probeert daar iets aan te doen. Met afschuwelijke motieven, maar hij laat tegelijkertijd zien dat het kan. Waarom kan de sociaaldemocratie niet eenzelfde vorm van politisering van het handelsbeleid organiseren?"

Vorig jaar verzette Paul Magnette zich tegen CETA, het vrijhandelsakkoord tussen Europa en Canada.

"Dat heb ik uitvoerig toegejuicht. Eindelijk iemand die het snapte. Het bevechten van de 'dethronement of politics', zoals Friedrich Hayek het noemt, is de strijd die de linkse beweging moet voeren. Want cruciale parameters van ons economisch bestaan zijn aan de greep van de democratische besluitvorming onttrokken."

Is 'klasse' opnieuw een thema geworden na de verkiezing van Trump?

"Ja. Sinds de val van de Berlijnse Muur leefden we zogezegd in een klassenloze samenleving. Het kapitalisme, met parlementaire democratie als politieke aansturing ervan, had gewonnen. Het is een illusie geweest. In die periode waarin het klassendiscours langzaam vervaagde en vernevelde, zagen we een complot tegen de werkende klasse: de arbeidsinkomensquote is alleen maar gedaald. En het kon plaatsvinden omdat wij niet meer over de woorden beschikten om dat te thematiseren. Trump zal ons dwingen om die woorden opnieuw te vinden."

Waarom is er in de Verenigde Staten nooit een socialistische partij ontstaat?

"Migratie is er altijd gebruikt als verkapt arbeidsmarktbeleid. Dreigde er een tekort op de arbeidsmarkt te ontstaan en de lonen te veel te gaan stijgen, dan werd de poort voor migranten tijdelijk opengesteld. Het multi-etnische karakter van de Verenigde Staten stelde werkgevers in staat om verdeel-en-heersstrategieën te voeren. Door de culturele verschillen kon men voorkomen dat de werknemers de koppen bij elkaar zouden steken, en dat een krachtige socialistische partij of vakbond kon ontstaan."

Waarom is Trump volgens u verkozen?

"Vanwege de verregaande afkeer van een groeiende groep kiezers van de Democraten, en dan meer bepaald van de Clinton clan die de moral high ground nam en de aanhangers van Trump 'deplorables' noemde. Veel Democraten presenteren zichzelf als progressief en zijn zogenaamd voorstander van emancipatie, maar tegelijkertijd zorgen ze goed voor zichzelf en zijn ze dikke vrienden met de financiële elite. Het is een recept voor electorale zelfmoord.

De overwinning van Donald Trump dwingt sociaaldemocraten in Europa na te denken wat nu hun achterban en hun licence to operate is. Het boek van Thomas Frank, Listen Liberal, zou verplichte leesvoer moeten zijn voor alle sociaaldemocraten hier. Zijn remedie is net zo stevig als zijn diagnose: stop met de handelsverdragen, leg de banken aan banden, maak onderwijs en gezondheidszorg publiek, herindustrialiseer de economie, investeer in infrastructuur en veeg de augiasstal van de professionele politiek schoon."

Samenleving & Politiek, Jaargang 25, 2018, nr. 8 (oktober), pagina 36 tot 43

• interview
• Ewald Engelen
• identiteit
• klasse