In opdracht van de toenmalige SP-voorzitter, bracht Luc Huyse kort na Zwarte Zondag 24 november 1991. De betekenis van een verkiezingsuitslag uit. Men kan het boekje gratis downloaden via www.luchuyse.be. Wat blijft over van die vlugge analyse? Wat is gebakken van de remedies van toen?

De stemmenverschuiving in 1991 was een voorlopig eindpunt in een langere evolutie. De politiek zag het onweer niet aankomen. De winst ging naar Vlaams Blok en Rossem. De kiezers, uit alle bevolkingslagen, toonden hun afkeer voor de traditionele politiek. Politieke machteloosheid heeft vele oorzaken, lezen we bij Huyse. De staatshervorming maakt het zeer ondoorzichtig. Veel wordt supranationaal beslist. De politiek heeft zich niet aangepast aan nieuwe vormen van inspraak. Besturen via compromissen zorgt voor een profielvervaging. De burger heeft ook een weinig realistisch verwachtingspatroon ten aanzien van een machteloze overheid. Er is de staatsschuld, maar ook een kolonisering door de grote politieke families en een hemeltergende bureaucratische loomheid. Politici zijn niet altijd bezig met wat de bevolking belangrijk vindt en laten zich te gemakkelijk verleiden tot betwistbaar mediavertoon. En er zijn nog de problemen met justitie en politie.

Wie in 1991 voor Vlaams Blok koos, liet zich niet noodzakelijk leiden door het hele programma. De partij nam in ethische kwesties conservatieve standpunten in, maar veel kiezers gingen daar gewoon aan voorbij. Ook aan de extreem Vlaamse eisen trouwens. Het ging om de visie op migratie, orde en veiligheid. Hun 'wanhoopsracisme' was een compensatie voor het gevoel zelf onvoldoende te delen in de verzorgingsstaat. Mensen die niet meer geborgen zijn en die de traditionele ethische en politieke referentiepunten verloren, voelen zich in de steek gelaten. Niet alleen kansarmen hebben voor Vlaams Blok gestemd, maar de hele groep die te lijden heeft onder het neoliberaal versoberingsbeleid. Men mag niet onderschatten hoe het gedachtengoed van die partij genormaliseerd werd. De militanten infiltreerden in het verenigingsleven, kuisten hun taal en staken zich in maatpakken.

In het hoofdstuk 'Wat te doen?' onderscheidt Luc Huyse afraders en aanraders. De uitspraak van de kiezer moet ernstig worden genomen. Paniekbeleid, zoals afschaffen van de stemplicht, lost niets op. De roep om minder staat is ook een afrader. Je kunt grote problemen, zoals met milieu en migratie, alleen maar met overheid oplossen. Het is fout om de kiezer te culpabiliseren. Evenzeer om het probleem te herleiden tot migratie, ook al is die zeker niet te onderschatten. Ook vakbonden, sociaal-culturele verenigingen, onderwijs en media moeten worden gemobiliseerd. Ten slotte mag men politiek en markt niet gelijkstellen.

Bij de aanraders staat het gevecht tegen de maatschappelijke verwaarlozing vooraan. Stadskernvernieuwing, sociale huisvesting, hogere veiligheid zijn belangrijke werkvelden. Het sociaal weefsel moet worden hersteld. Solidariteit heeft twee kanten: de overheid die zorgt voor het individu en de verantwoordelijkheid van dat individu. De metaalmoeheid van de democratie moet worden gekeerd. Het gaat om politiek fatsoen, maar ook om een nieuwe dynamiek van overheidsdiensten. We hebben een algemene democratiseringssprong nodig. In de migrantenproblematiek is er vooral nood aan een betere communicatie. Maar het veronderstelt ook maatregelen inzake tewerkstelling en onderwijs. Ten slotte is de communicatie met de burger niet een zaak van marketing, maar van een coherente ideologie.

Hoe moeten we vandaag over deze analyse uit 1992 denken? Er zijn natuurlijk een aantal zaken veranderd. Rossem, goed voor 5,2%, bestaat niet meer. Misschien ten onder gegaan aan het ludieke dat tegelijk een aantrekkingskracht geweest was? Het Blok, 10,4%, werd ondertussen Belang. De taal werd nog meer aangepast en de maatpakken zijn nog strakker. De partij speelt handig in op de thema's migratie en veiligheid, maar verdedigt vandaag op sociaaleconomisch vlak een zeer links standpunt.

Agalev, goed voor 7,9%, werd Groen. Huyse schreef dat Agalev niet profiteerde van de stemverschuivingen omdat het frisse uit de beginjaren verdord was, maar vooral omdat de partij zo graag strenge limieten oplegt. De schrik voor een verlies aan welvaartsniveau is groter dan ooit.

Sp.a heette nog SP en haalde 19,6%. De Derde Weg moest nog worden ingeslagen. Het werd een weg naar politiek als marketing. Ze waren te veel een traditionele partij om van de verschuivingen te profiteren. Ook de liberalen, die 19,9% haalden, profiteerden niet. Het was PVV van de burgermanifesten, een rauw neoliberalisme. Maar socialisten en liberalen zijn vandaag niet meer wat ze waren. De socialisten hebben de Derde Weg weer verlaten en voeren een linkser sociaaleconomisch discours. Te laat misschien? De liberalen gaven hun liberalisme opnieuw een menselijk gelaat, maar kunnen zij de kleine man aanspreken?

De communisten haalden geen stemmen en de maoïsten waren nog zuiver in de leer. Ook zij ondergingen een metamorfose. Zij zwoeren de scherpe kanten af. Maatpakken hebben ze niet, maar ze krijgen proteststemmen van mensen die bang zijn om zich tot Vlaams Belang te bekennen.

VU haalde in 1991 9,4 %. Niemand kon toen voorspellen dat N-VA de grootste zou worden. Ook nu nog, ondanks een belangrijk verlies. Ook die partij heeft ongetwijfeld proteststemmen gevangen, van mensen die Vlaams Belang te extreem vinden. Is ze na haar deelname aan een regionale en een federale regering te traditioneel geworden? Is het discours te neoliberaal voor de kleine man?

Laat mij terugkeren naar Huyse. De opstandigheid van toen speelt zonder enige twijfel nog. Overal hoort men: 'Men luistert niet naar ons!'. Daarbij zal het wel juist zijn dat het verwachtingspatroon van de burger te hoog is. Natuurlijk moet de Vlaamse en federale politiek steeds meer de duimen leggen voor een transnationaal niveau. Natuurlijk zijn er enorme budgettaire problemen. Natuurlijk loert de bureaucratie om de hoek. Maar de burger wil meer. Dat de bestuursniveaus in ons land zo ingewikkeld zijn, is geen troef. Dit wordt voor iedere politieke formatie een reusachtig probleem. Hoeveel je ook doet, je riskeert dat het nooit goed genoeg zal zijn.

Vandaag spreekt het programma van Vlaams Belang misschien meer aan. Migratie en veiligheid blijven heel sterk vooraan, maar daarnaast belooft de partij alles waar de kleine man van droomt, zonder zich over budgetten zorgen te maken. Het racisme is misschien inderdaad 'wanhoopsracisme', een compensatie voor het gevoel zelf achtergesteld te worden. En wat men ook beweert over de stijging van de koopkracht, de armoedecijfers zijn de laatste jaren niet verbeterd. De groep die met armoede bedreigd wordt, is groter geworden.

Huyse raadt een aantal zaken af. Minimaliseren en paniekbeleid lijken nog altijd af te raden. De kiezer hoort niet geculpabiliseerd te worden. Het is vooral van belang dat iedereen voldoende tot zijn recht komt, zodat niet langer gecompenseerd wordt op de kap van de migranten. De overheid is in een moderniseringsproces gestapt en dat moet nog veel verder gaan. Misschien moet die overheid een aantal zaken niet meer doen, maar dat kan men alleen beslissen na een grondig maatschappelijk debat. De politiek kan de crisis niet alleen aan. Het middenveld mag niet langer buitenspel gezet worden. Dat zal echter alleen werken als dat middenveld bereid is zichzelf kritisch te bekijken.

Huyse doet ook aanbevelingen, te beginnen met een strijd tegen maatschappelijke verwaarlozing. Op dat vlak is de laatste jaren iets gebeurd, maar wellicht te weinig. Herstel van het sociaal weefsel blijft prioritair, al blijft het zeer moeilijk, ook budgettair. De sociale zekerheid staat voortdurend ter discussie, maar eigenlijk moet zij versterkt en veilig gesteld worden. Vanzelfsprekend is dat een zaak van rechten en plichten. Overheidsdiensten kunnen nog veel meer gemoderniseerd en gedynamiseerd worden, maar door duidelijke doelstellingen op te leggen. En ja, er moet een democratiseringssprong gemaakt worden. Misschien is dat het moeilijkste onderdeel, want het volstaat niet een nieuwe elite te creëren die technocratisch knopen doorhakt. Dat tewerkstelling en onderwijs sleutels zijn om de vreemdelingenproblematiek aan te pakken is meer dan waar. En à propos: CVP haalde in 1991 27%.

Samenleving & Politiek, Jaargang 26, 2019, nr. 6 (juni), pagina 69 tot 71