Een artikel schrijven over hoop in deze onzekere tijden blijkt moeilijker dan verwacht. Al snel dreigt het cliché om de hoek, zoals 'het glas is niet halfleeg maar halfvol' of 'na regen komt zonneschijn'.

Wat wel komt bovendrijven, is de gedachte dat het al te gemakkelijk is om in de negativiteit te blijven steken en gevoelens van machteloosheid te laten binnensluipen. Wie goed om zich heen kijkt, ziet evenveel tekenen van weerbaarheid. Het zijn zulke vormen van weerbaarheid die hoopvol stemmen. Het is belangrijk deze vormen van weerbaarheid in het voetlicht te plaatsen.  

Wat ook helpt tegen machteloosheid is om een voldoende lang tijdsperspectief voor ogen te houden. Wie alleen naar het hier en nu kijkt, ziet misschien (te) weinig vooruitgang. Maar de ervaring leert dat grote maatschappelijke veranderingen tijd vergen en zich stap voor stap voltrekken, met vallen en opstaan. Ze zijn vaak het resultaat van jarenlange inspanningen, volgehouden beleid en ruimte voor experimenten. Ze gaan dikwijls gepaard met sociale en politieke strijd waarin diverse belangengroepen tegenover elkaar staan, die diverse middelen in de strijd gooien: campagnes, manifestaties, filmpjes op sociale media, lobbying, ludieke acties, rechtszaken, enzovoort.

Wat we in dit kader niet mogen vergeten, is dat dit 'strijdtoneel' maar mogelijk is dankzij het democratisch model dat zich in de meeste westerse landen heeft ontwikkeld en ruimer is dan de representatieve democratie met zijn wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Voorbeelden uit het buitenland tonen intussen aan dat democratie een werk-woord is. De onderliggende mechanismen moeten permanent bewaakt en ingevuld worden. In eigen land heeft de democratie zich gedurende meerdere decennia kunnen ontwikkelen tot een rijke participatieve democratie, waarin niet alleen volksvertegenwoordigers, maar ook middenveldorganisaties en burgers een rol kunnen en mogen spelen. Ook die democratische ruimte kwam er niet vanzelf, maar moest stap voor stap worden afgedwongen via sociale strijd: het recht om zich te mogen verenigen in vakbonden, mutualiteiten en verenigingen (1921), het stakingsrecht (1921), het algemeen stemrecht (1948), het sociaal overleg ( 1948) en later het tripartite overleg zijn daarin belangrijke ankerpunten.

Een essentiële rol hierin is weggelegd voor het middenveld. De plaats voor vakbonden en mutualiteiten in het sociaaleconomisch beleid inspireerde later ook nieuwe middenveldorganisaties, zoals de milieubeweging, vrouwenorganisaties en de Noord-zuidbeweging. Ook zij kregen doorheen de jaren een structurele plek in het beleid, via diverse overleg- en adviesorganen. Het is dit aspect van onze rijke sociale geschiedenis dat ook hoop biedt voor de toekomst. Zolang we in een democratie leven, zullen middenveldorganisaties (zowel oude als nieuwe) hun plaats opeisen. Natuurlijk is het niet voldoende dat het middenveld mee aan tafel mag zitten. Als er niet geluisterd wordt naar protestacties, als er niets gedaan wordt met adviezen vanuit erkende advies- en overlegorganen, dan zou de participatieve democratie weinig betekenis hebben. Maar ook hier helpt het om even achterom te kijken en te zien dat protestbewegingen doorgaans wel een impact hebben. Misschien niet direct op korte termijn, maar dan wel op een wat langere termijn. Dankzij het middenveld worden nieuwe thema's op de politieke agenda geplaatst. Dankzij het middenveld wordt er stem gegeven aan groepen die anders weinig gehoord worden (bijvoorbeeld verenigingen waar armen het woord nemen). Dankzij het middenveld worden beleidsvoorstellen bijgeschaafd zodat ze voor meerdere partijen acceptabel worden. Daarmee is niet gezegd dat middenveldorganisaties altijd gelijk halen of alles realiseren wat op hun verlanglijstje staat, maar over een langere periode bekeken lukt dat meestal wel. Wat in de ene regeerperiode niet lukt, kan soms tijdens de volgende regeerperiode wel, omdat bijvoorbeeld de geesten gerijpt zijn of de coalitie weer gewijzigd is.

Dat middenveld op zich is ook geen statisch gegeven. Vakbonden en mutualiteiten bestaan al lang maar zoeken permanent naar vernieuwing om relevant te blijven. Zo is het Christelijk Ziekenfonds omgevormd tot een Gezondheidsfonds. Ook de milieubeweging kent al een rijke geschiedenis, maar zag recent ook nieuwe organisaties zoals Youth for Climate en Rise for Climate ontstaan. Nieuwe organisaties zetten nieuwe thema's op de agenda (bijvoorbeeld de zwarte pietendiscussie en daarmee samenhangend de koloniale geschiedenis). Daarnaast worden middenveldorganisaties hoe langer hoe meer aangevuld met burgerinitiatieven, die op hun manier bijdragen aan onder meer veiliger verkeer, schonere lucht, strijd tegen racisme, integratie van nieuwkomers, enzovoort.

Af en toe heeft zo'n burgerinitiatief een mega-impact. De  #Metoo-beweging is daar een mooi voorbeeld van. Het protest van enkele vrouwen tegen seksueel geweld groeide uit tot een wereldwijde protestbeweging tegen ongewenst seksueel gedrag en machtsmisbruik. Het leidde tot effectieve rechtszaken tegen geweldplegers, tot strengere wetgeving en tot een toegenomen bewustzijn omtrent gelijke rechten van vrouwen.

Daarom is het zo belangrijk dat het middenveld de ruimte krijgt om middenveld te zijn. Om initiatieven te nemen op vlak van maatschappelijke uitdagingen die overheid noch markt opnemen. Om maatschappelijke oplossingen te zoeken en draagvlak voor vernieuwing te creëren. Om een kritische stem te laten horen als dat nodig blijkt. Om de overheid te bevragen als onevenwicht dreigt. Wie de democratie genegen is, heeft geen schrik van een sterk middenveld. Het verhoogt de weerbaarheid van de samenleving en dat is de beste dam tegen machteloosheid. Wie de participatieve democratie minder genegen is, zal er eveneens mee geconfronteerd worden, maar dan misschien harder en minder constructief. Een goede samenwerking met het middenveld in al zijn geledingen is doorgaans de verstandigste keuze.

Deze bijdrage verscheen in de SamPol-zomerreeks Hoop 2019

• Hoop 2019