Het is een vermoeide Grace Blakeley (26) die voor ons plaatsneemt als we haar ontmoeten op een natte en herfstige namiddag op een universiteitscampus in Noord-Londen. Later op de avond heeft ze een zoveelste boekvoorstelling van haar zopas verschenen Stolen. How to save the world from financialisation. Tot het einde van het jaar is ze elke avond op de baan met haar boek: van Newcastle, over Noorwegen, tot New York. "Het is madness om drie maanden lang elke avond de boer op te gaan," geeft ze toe. "Maar aangezien u mijn boek gelezen heeft, weet u dat een beetje madness me niet vreemd is", lacht ze. Eens op gang, dendert Blakeley in het gesprek met Samenleving & Politiek in een rotvaart door de geschiedenis van het Britse kapitalisme en ontbreekt het haar niet aan ideeën om de financiële macht van de elite te breken.

Grace Blakeley werkt voor het Institute of Public Policy Research (IPPR), een Britse denktank. Ze schrijft voor het weekblad New Statesman en is een veelgevraagde gast in talkshows van BBC. Daarnaast is ze actief binnen de Labour Party. In haar boek Stolen beschrijft ze hoe het financiële kapitalisme onze economie, ons klimaat en zelfs onze toekomst heeft gestolen. "Het idee voor dit boek begon vorig jaar te rijpen toen we op het IPPR werkten aan een project over de structurele problemen van de Britse economie. Ik besefte dat veel van die problemen te maken hebben met macht, veel meer dan met beleid. In eerste instantie wilde ik de geschiedenis van het Britse kapitalisme ontrafelen. Maar het boek is uiteindelijk veel meer geworden dan dat: een stappenplan om het kapitalisme te vervangen door een socialistisch systeem dat de winsten van een meer groene groei op een eerlijke manier verdeelt onder de werknemers."

In uw boek besteedt u veel aandacht aan het tijdperk van Margaret Thatcher.

"Je kan niet om Thatcher heen. Ze was een pion in een plan dat werd ondersteund door zeer actieve economen, denktanks en financierders. Thatcher kwam in 1979 aan de macht met drie beloften: de macht van de vakbonden breken, het overheidsapparaat inkrimpen en een natie van huisbezitters creëren. Ze slaagde met brio. Thatcher kreeg de arbeidersbeweging klein door een jarenlange oorlog via wetgeving; verkocht uiteindelijk meer dan 40 overheidsbedrijven, vaak onder de prijs; en creëerde een alliantie tussen de kapitalistische elite van The City of London en de middenklasse in het Zuiden van Engeland."

Slim bekeken, zo'n huisbezittersdemocratie. Iemand die iets bezit wordt automatisch wat conservatiever.

"Mensen uit de middenklasse werden aangemoedigd om zich als minikapitalisten te gedragen, daartoe aangezet door op schulden gebaseerde huiseigenaarschap en de privatisering van hun pensioenfondsen. Dit gaf investeerders veel kapitaal om mee te speculeren. Dit groeimodel duurde meer dan 35 jaar, tot de crash in 2008."

Tony Blair kwam elf jaar daarvoor aan de macht. Voor hem bent u zo nodig nog kritischer.

"Wijlen Tony Benn, uit de linkervleugel van de Labourpartij, verwoordde mijn gevoel nog het scherpst: 'The Establishment decided that Thatcher's ideas were safer with a strong Blair government than with a weak Major government'. Blair was er van overtuigd dat de deregulering van de financiële markten zou helpen om economische groei te verwezenlijken en te herverdelen. Maar een fundamenteel unfair systeem werd niet aangepakt. Thatcher besefte dat haar grote alliantie tussen de elite van The City en de minikapitalisten van de middenklasse bij Blair veilig was. Later noemde ze New Labour haar 'grootste verwezenlijking'."

Is dat geen vreemde uitspraak? Uiteindelijk hield die de Conservatieven 13 jaar van de macht.

"Thatcher besefte dat net zoals de Conservatieven in de jaren 1950 de vakbonden niet konden raken, New Labour in de jaren 1990 de banken niet konden raken. Voor Blair was The City de kip met de gouden eieren die de economie nodig had om te overleven. Terwijl het omgekeerde waar is. Uit het boek van Nicholas Shaxson, The Finance Curse, blijkt dat The City ons meer kost aan staatssteun en economische crises, dan dat het ons oplevert aan belastinginkomsten. Onder Thatcher werd The City dominant, maar Blair en Brown tekenden de regelgevende architectuur uit die makkelijk te manipuleren was door de insiders. Pijnlijk voor een partij die twee decennia voordien nog pleitte voor het nationaliseren van het banksysteem."

Had Blair ook geen verdiensten, onder andere inzake het terugdringen van kinderarmoede en onderwijsongelijkheid?

"Natuurlijk realiseerde New Labour een aantal zaken. Maar je moet het bredere plaatje bekijken. De laagste inkomens gingen traag omhoog, terwijl die van de top 1% exponentieel snel stegen. Onder zijn premierschap nam de vermogensongelijkheid spectaculair toe. Door een kleine overheid aan te houden, zonder de financiële sector aan banden te leggen, slaagde Blair waar geen enkele Conservatieve regering voordien in gelukt was: de staat zelf te financialiseren."

Wat verwijt u Blair precies?

"Er is natuurlijk Irak. Maar daarnaast dat hij Thatchers taal overnam inzake welzijn; de verantwoordelijkheid voor werkloosheid kwam erg op de schouders van de werkloze te liggen. Dat hij vond dat de staat zich moest gedragen als een private organisatie, gebaseerd op de ideologie van New Public Management. En, misschien nog mijn grootste verwijt: dat hij de private sector binnenliet om publieke investeringen te doen in PPS-constructies (publiek-private samenwerking, wv) om zo 'marktdiscipline en efficiëntie in de publieke sector te krijgen'."

Moet de overheid haar centen dan niet beheren als een goede huisvader?

"Voorstanders van PPS-constructies stellen dat het risico wordt verlegd van de belastingbetaler naar de private sector, maar ervaring leert dat de kosten altijd hoger uitdraaien dan voorzien. Ook zorgen zulke constructies ervoor dat de publieke uitgaven terugvallen, terwijl die net zeer belangrijk zijn voor de productiviteitsgroei. In het VK zijn de publieke uitgaven vandaag teruggevallen tot 2,6%, fel onder het OESO-gemiddelde van 3,2%.

New Labour bracht de private sector binnen voor het leveren van dagelijkse diensten, zoals de spoorwegen. De burger kreeg lage kwaliteit door scrupuleuze aannemers aan hoge prijs. De beveiliging geleverd door het private bedrijf G4S op de Olympische Spelen van 2012 in Londen was zo slecht dat de regering het leger moest inroepen. En dan is er nog het democratisch deficit. Bij wie kan de burger terecht als hij de slechte diensten van een private organisatie wil aanklagen? G4S wegstemmen in het kieshokje kan alvast niet."

U besteedt in uw boek uitvoerig aandacht aan de brand van de Grenfell Tower in 2017.

"Het was een dramatisch moment in de Britse geschiedenis. Het gebouw had geen centraal brandalarmsysteem, geen sproeiers en slecht functionerende branddeuren. Daardoor verspreidde de brand snel en lieten 72 mensen het leven. De buitenbekleding van de toren bleek uitermate brandbaar, terwijl een meer vuurbestendige optie uitgesloten werd wegens 'te duur'."

Waren de doden slachtoffer van het besparingsbeleid?

"Ja. Maar ik zou nog verder gaan. Het jaar van de brand liet Royal Borough of Kensington and Chelsea, het district waar de toren stond, trots weten dat de hoogste inkomens een belastingteruggave van 100£ kregen. Voor mij was Grenfell een gewelddadige misdaad door de beleidsmakers in één van de rijkste districten van het VK en het symbool van hoe de politieke elite omgaat met haar meest kwetsbare burgers.

Er zijn niet enkel de doden van Grenfell, maar ook die ten gevolge van de Universal Credit (een vereenvoudiging van het uitkeringsstelsel in 2010 die de armoede verder de hoogte in joeg, wv) en de besparingen in de NHS. (cynisch) Wellicht is dat de prijs die je moet betalen voor de belastingverlagingen voor de rijken. We leven vandaag in een wereld van socialisme voor de banken en besparingen voor al de rest."

Heeft het bbp zich niet hersteld sinds de crisis van 2008?

"Het bbp wel, maar de lonen van de mensen niet. Het VK kent momenteel de langste periode van loonstagnering sinds de Napoleontische Oorlogen. De werkgelegenheid ligt misschien hoog, maar werk is onzekerder dan ooit en er waren nog nooit zoveel werkende armen als nu. De productiviteit stagneert, de overheidsinvesteringen vallen terug en de huishoudens kreunen onder schulden. Veel mensen zien alleen stagnering en verval.

Het is in die context dat we de opmars van extreemrechts populisme moeten zien. De schuldigen zijn niet de vluchtelingen, maar de elites. Veel sociaaldemocratische partijen zijn gepasokificeerd (verschrompeld, naar het voorbeeld van de Griekse sociaaldemocratische partij PASOK, wv). Maar er is ook goed nieuws. In de meest gefinancialiseerde landen ter wereld – het VK en de VS – staat het socialisme op haar sterkst in veertig jaar. Sociale bewegingen vinden er aansluiting bij traditionele linkse partijen en verstoren er de mainstreampolitiek."

Is dat niet gewoon het gevolg van de extreme polarisering van vandaag? Een logische reactie op Boris Johnson en Donald Trump?

"Voor een stuk wel. Maar er speelt meer. Gramsci schreef dat in het interregnum tussen de dood van het oude model en de geboorte van het nieuwe model 'een grote verscheidenheid aan morbide symptomen verschijnen'. Wel, die morbide symptomen zijn Donald Trump, Boris Johnson, Jair Bolsonaro en Viktor Orbán (lacht). Ze vormen een grote bedreiging, maar zijn evenzeer een teken dat de oude orde afbreekt en dat de tijd gekomen is voor een nieuw links verhaal. Het is kiezen tussen het democratisch socialisme of de barbarij."

U gelooft niet in de terugkeer van een hernieuwde sociaaldemocratie?

"De sociaaldemocratie werkt goed in tijden van groei. Dan kan de staat herverdelen en kunnen werknemers onderhandelen over hogere lonen. Maar het ziet er niet naar uit dat de naoorlogse groeicijfers snel zullen terugkeren. En dus treden spanningen op: de staat verlaagt de belastingen en de werkgevers de lonen; klasse komt weer op de voorgrond. Op dit moment zijn we vandaag aanbeland.

The Economist wijdde onlangs haar cover aan de opkomst van millennial socialism. Dit is nog maar het begin. Want waarom zouden millennials langere uren kloppen voor steeds minder loon? Waarom zouden ze als schuldenaar leven om in hun basisvoorzieningen te voorzien? Waarom zouden ze het kapitalisme steunen als ze nooit verwachten ooit zelf enig kapitaal te bezitten? Vooral die laatste vraag is steeds meer een zorg voor het Establishment."

Als u het kapitalisme omver wil werpen, zal u niet alleen de millennials maar ook de middenklasse moeten overtuigen. Die is in veel landen vooralsnog de grootste groep.

"Ook dat is slechts een kwestie van tijd. De alliantie tussen de middenklasse en de 1%, gebaseerd op huiseigenaarschap, brokkelt af. Huizen zijn onbetaalbaar geworden en schulden van huishoudens stilaan onhoudbaar. Er is potentieel voor een nieuwe, veel grotere alliantie: die tussen al diegenen die leven van inkomen, tegen diegenen die leven van kapitaal."

Dan is de one million dollar question: hoe mobiliseert u die alliantie?

"Het draait om het breken van de macht, veel meer dan het veroveren van het beleid. We kunnen de problemen van vandaag – stijgende schuld, dalende lonen en productiviteit, klimaatopwarming – enkel aanpakken als we het systeem in het hart treffen en de strijd aangaan met het financieel kapitaal. Attack The City! De financiële elite is de logische schurk in elk links verhaal. Socialisten moeten de banken op net dezelfde manier aanpakken als Margaret Thatcher dat deed met de vakbonden. In mijn boek ontwikkel ik een alternatief Ridley Plan (naar het rapport uit 1977 waarin stond beschreven hoe men de nationale industrieën in het VK kon privatiseren, wv), een achttrapsraket om financieel kapitaal opnieuw te socialiseren."

Wat moet er volgens dat plan allereerst gebeuren?

"Aangezien private banken te veel lenen in goede tijden en te weinig in slechte tijden, moet de Bank of England hun leengedrag sturen door middel van strenge regelgeving. Ook zijn hogere kapitaalvereisten voor private banken noodzakelijk en moeten consumenten- en investeringsbanken opgesplitst. Een forse banktaks op de balansen is nodig, gecombineerd met een financiële transactietaks om internationale kapitaalstromen te limiteren."

U weet ook: hiermee legt u het hele private banksysteem aan banden met kapitaalvlucht tot gevolg.

"Absoluut. Daarom zijn voorafgaandelijk maatregelen nodig om een publiek bankensysteem te bouwen. Laten we een netwerk van lokale en regionale postbanken oprichten die bedrijven sturen richting sociaal wenselijke gebieden en die burgers bijstaan met standaard dienstverlening. De leningen worden gegarandeerd door de staat. Huishoudens hebben makkelijker toegang tot goedkoop, eerlijk en democratisch krediet."

U gaat zelfs verder in uw boek: die publieke banken moeten bestaande schulden herfinancieren aan gunstige voorwaarden.

"In mijn plan kopen publieke banken de schulden op van private banken, en herfinancieren ze die aan veel lagere interestvoeten. Voor diegenen in hoge schuldnood of diegenen die het beginsel van hun lening al hebben terugbetaald, kan zelfs worden gekeken naar een volledige afschrijving. Dit alles gesuperviseerd door de Bank of England."

Wat zal dit doen met de huizenmarkt?

"De huizenprijzen zullen zakken. Het zal sommige kredietnemers in solvabiliteit duwen, dat besef ik. Daarom moeten publieke banken klaarstaan om ook de hypotheken van consumenten te herfinancieren. Dat zal een klap zijn voor private banken, maar het is nodig om een nieuwe financiële crisis te vermijden en betaalbare huisvesting te krijgen. Ook bedrijven met grote schulden moeten hun leningen goedkoop kunnen herfinancieren.

Werknemers moeten meer macht krijgen, met een vierdagenweek als de standaard. De minimumlonen moeten omhoog, de antivakbondswetgeving teruggedraaid en verplichte collectieve onderhandelingen ingevoerd. Ook het belastingstelsel moet drastisch hervormd, met een hogere belastingdruk voor vermogens en grote bedrijven en een lagere belastingdruk voor de werkende middenklasse."

U kan het antwoord van uw tegenstanders al raden: hoe krijgen we dit alles betaald?

"Dit is perfect betaalbaar. Investeren in de economie en de infrastructuur van morgen zal voor duurzame groei zorgen. Ik vind het vreemd dat ze die vraag niet stelden toen onze overheden de banken redden. De vraag moet overigens niet zijn 'kunnen we het ons veroorloven?' maar eerder 'kunnen we het ons veroorloven om het niet te doen?'. Zeker gezien de klimaatcrisis. Zonder Green New Deal is de factuur voor onze kinderen en kleinkinderen. Als er in het VK nieuwe verkiezingen komen, moeten die voor mij niet over de Brexit gaan maar wel over het klimaat."

Hoe ziet uw Green New Deal er uit?

"Massale investeringen in een groen en publiek transportsysteem, in zonne- en windkracht, in research & development van groene technologieën en in koolstofarme productie. Daarvoor richten we een Nationale Investeringsbank op, gefinancierd door de uitgifte van obligaties en geleid door een democratisch te verkiezen People's Asset Manager."

Wat is de taak van die Nationale Investeringsbank?

"In eerste instantie geld lenen aan een netwerk van kleinere Investeringsbanken, die kredieten verstrekken aan bedrijven en consumenten en zo de Green New Deal uitrollen. Daarnaast moet die Nationale Investeringsbank zelf infrastructuur- en energieprojecten financieren; zeker op momenten dat private investeringsbanken de knip op de beurs houden. Ook moet ze de rol opnemen van activistische investeerder in bedrijven waarvan ze aandelen bezit. Om de Green New Deal te ondersteunen, maar ook om hen aan te zetten tot duurzame bedrijfsvoering, meer interne democratie, kleinere loonverschillen en verantwoorde belastingstrategieën. Het doel van dit alles: de winsten van de groene groei eerlijker verdelen dan nu het geval is met de winsten van de financiële groei."

The City zal het niet toestaan.

"Natuurlijk niet. Hun privileges moeten dan ook verwijderd. Weet u dat de vertegenwoordiger van The City vandaag het enige niet verkozen lid is met toegang tot de House of Commons? Hoog tijd dat The City een gewone plaatselijke autoriteit wordt met een vertegenwoordiger die wordt verkozen door de inwoners die er daadwerkelijk wonen."

Ook internationale organisaties, zoals het IMF, zullen uw maatregelen niet aanvaarden.

"Daarom moeten we uit het IMF stappen en een nieuwe instelling creëren met landen uit zowel het Noorden als het Zuiden met dezelfde belangen. Ook hier is een nieuwe alliantie nodig. Eén die schulden kwijtscheldt, belastingparadijzen sluit en oneerlijke handelsverdragen heronderhandelt. De klimaatverandering vraagt een andere multilaterale structuur. Een socialistisch VK kan hierin het voortouw nemen. Het kan de relaties met zijn overzeese gebieden herzien, zijn financiële informatie delen met andere landen en de inspanningen inzake belastingontwijking opdrijven."

Mag ik zeggen dat er een zekere 'madness' in uw voorstellen zit?

"Dat mag u zeker; die is nodig om een andere wereld te kunnen voorstellen. De vraag is: 'madness' voor wie? In mijn boek quote ik Thomas Sankara, voormalig president van Burkina Faso en anti-imperialist: 'You cannot carry out fundamental change without a certain amount of madness. In this case, it comes from nonconformity, the courage to turn your back on the old formulas, the courage to invent the future'."

Gelooft u echt dat we voor het einde van het kapitalisme staan?

"We lijken te vergeten dat het kapitalisme niet altijd bestaan heeft. Voor het grootste stuk van de menselijke geschiedenis werden gemeenschappen bestuurd op basis van een niet-kapitalistische economie. Toch is het vandaag lastiger om het einde van de wereld te zien, dan het einde van het kapitalisme. Maar de mens is geen robot. Hij bezit nog steeds de capaciteit om een andere wereld te bedenken. Vandaag is het uitgelezen moment om van koers te veranderen."

Wat stemt u hoopvol dat het lukt?

"15 maart 2019. Op die dag opende een witte supremacist het vuur op een moskee in Christchurch, Nieuw Zeeland maar namen ook miljoenen studenten over heel de wereld deel aan klimaatprotesten. Dit zijn geen aparte gebeurtenissen, maar tekenen van een gefinancialiseerd systeem in verval. Het einde van het kapitalisme wordt een strijd tussen zij die vechten voor de overblijfselen van een stervend systeem en zij die iets nieuws willen bouwen. Voor die laatsten is het democratisch socialisme de enige weg vooruit. Voor hen schreef ik mijn boek."

Samenleving & Politiek, Jaargang 26, 2019, nr. 9 (november), pagina 4 tot 11

• interview
• Grace Blakeley
• socialisme
• banken
• kapitalisme