Op 28 december is het precies 75 jaar geleden dat de 'Besluitwet betreffende de maatschappelijke zekerheid' werd getekend; het officiële startschot voor de uitbouw van onze sociale zekerheid. Eerder dit jaar, op 24 mei, vierden we 75 jaar Sociaal Pact; het basismanifest van de naoorlogse overlegeconomie. "Al 75 jaar is onze sociale zekerheid een gelijkheidsmachine. En al 75 jaar beheren vakbonden en werkgevers die machine," is Miranda Ulens (50) trots. De verdiensten van onze sociale zekerheid worden vandaag alom geroemd, maar de afgelopen jaren is het sociaal model dat met veel moeite is uitgebouwd op vele vlakken afgezwakt. "In 2044 zal het Sociaal Pact 100 jaar en ikzelf 75 jaar oud zijn. De sociale zekerheid zal dan nog wel bestaan, de vraag is alleen in welke vorm. En laten we hopen dat de pensioenleeftijd dan niet op 75 jaar staat (lacht)."

Het is maandagmorgen wanneer Miranda Ulens ons ontvangt op de kantoren in de Hoogstraat, het legendarische machtsbastion van het ABVV in Brussel. Ze is nog in de wolken over de voorstelling van Isabelle Beernaert die ze de dag voordien zag. "Een Belgische choreografe met oog voor schoonheid, het bestaat," knipoogt ze. Maar al snel kruipt Miranda Ulens in haar rol als gedreven vakbondsleider. Ze is ondertussen anderhalf jaar algemeen secretaris. Doorheen het gesprek bombardeert ze ons met cijfers uit de sociaal-economische barometer 2019 van het ABVV: "Weet u dat 14 van de 16 minimumuitkeringen nog steeds onder de armoedegrens liggen? Daarom was ik zo tevreden dat we begin dit jaar de enveloppe voor de uitkeringen konden laten sporen met de welvaart. Het was nochtans een moeilijk dossier. Het ABVV had het IPA verworpen en ook de regering-Michel was gevallen. Toch zijn we dankzij het serene overleg in de Nationale Arbeidsraad erin geslaagd om een unaniem advies af te leveren. Mijn mooiste moment tot nog toe sinds ik algemeen secretaris ben."

Vandaag vangt het ABVV veel wind omdat het niet akkoord gaat met een verhoging van 1,1% van de minimumlonen.

"Een verhoging van 1,1%, dat is 10 cent extra per uur. Het is een aalmoes waarmee de werkgevers onze gemoedsrust willen afkopen. Als we deze eerste etappe ondertekenen, komt er nadien niets meer uit de bus. Je moet weten dat er op een gegeven moment een verhoging van 3,5% op de onderhandelingstafel lag. Maar werkgeversorganisaties wilden daarvoor volledig gecompenseerd worden, en dat was meer dan één stap te ver. Het gaat hier over gierigheid. Ze zijn Scrooge (naarhet vrekkige hoofdpersonage uit de roman A Christmas Carol van Charles Dickens, wv). De werkgevers willen alles. Zowel de boter als het geld van de boter. Als het VBO zegt dat wij een loonsverhoging moeten tekenen, klopt iets niet. Als de vos de passie preekt, boer pas op je ganzen."

Ook Marc Leemans noemt de positie van het ABVV 'onbegrijpelijk'.

"Ik betreur de hetze die is ontstaan. De werkgevers hebben ons mooi uit elkaar gespeeld. Au fond willen de drie vakbonden hetzelfde. Zo ligt er een gezamenlijk voorstel op tafel bij Europees Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen voor een minimumloon ter waarde van 60% van het mediaanloon. Voor België zou dat een minimumloon van 1.650 euro betekenen. Een stuk hoger dan die 1,1%. Daarom zeg ik aan mijn goede collega's van ACV en ACLVB: laten we het dossier even uit de schijnwerpers halen en kijken waarover het echt gaat."

Waarover gaat het dan?

"Het minimumloon is steeds minder 'waard'. In ons land daalt de Kaitzindex (die het minimumloon vergelijkt met het mediaanloon, wv) al geruime tijd. Op 17 jaar tijd ging het Belgische minimumloon er 8% op achteruit in vergelijking met het mediaanloon; terwijl we in de rest van de OESO-landen de omgekeerde beweging zien. Naast Griekenland is België het enige land in de EU waar het minimumloon aan waarde verloor tussen 2010 en 2019. Daarover gaat het. Een inhaaloperatie is nodig."

Arbeidseconomen verwijzen naar Nederland. Daar zijn meer laaggeschoolde jongeren aan het werk met een lager startloon.

"Willen we jongeren aan het begin van hun carrière echt met een loonhandicap laten beginnen? Jongeren hebben recht op een waardig loon. Het geld om die lonen te betalen is er. Maar het loonaandeel neemt stelselmatig af. De toegevoegde waarde gaat niet langer naar de werknemers maar worden doorgesluisd naar de aandeelhouders.

Veel arbeidseconomen nemen Nederland als voorbeeld voor een effectief arbeidsmarktbeleid. Bij de tewerkstellingsgraad tellen ze dan het aantal 'hoofden' dat aan het werk is, maar niet het aantal uren dat die 'hoofden' effectief presteren. Heb je een flexibaantje van enkele uren per week, dan tel je volledig mee in hun berekening. Wanneer we dit effect uitfilteren en de gepresteerde uren in rekening brengen, valt Nederland door de mand: de tewerkstellingsgraad in voltijdse equivalenten in Nederland bedraagt dan 57,6% en in België 59,3%."

Feit is dat flexwerk wellicht niet meer zal weggaan.

"Ook voor dat werk moeten we altijd proberen collectieve akkoorden te sluiten. Hoe meer cao's, hoe lager de ongelijkheid. We passen voor een model waar je allerlei hyperflexibele minibaantjes moet combineren om rond te komen. De afgelopen tien jaar steeg het aantal werkende armen in ons land met meer dan 16%. Het is onze taak om ervoor te zorgen dat je niet volledig overgeleverd bent aan de willekeur van je werkgever. Deliverookoerier zijn is leuk, zolang je het fysiek aankan of je geen ongeval hebt. Maar ook zij verdienen beschermingsmechanismen tegen de werkgever, en een beter evenwicht tussen werk en privé."

Wat doet het ABVV voor Deliverookoeriers?

"We bouwen rechten op in het macrokader; in de Nationale Arbeidsraad sloten we onlangs nog een collectieve overeenkomst over arbeidstijden. Maar we doen ook aan microsyndicalisme op de werkvloer. We hebben heel goede vakbondsdélégués die de Deliverookoeriers uitleggen welke rechten ze hebben. Dat is vaak het begin. Is de fiets van mij? Ben ik verzekerd bij een ongeval? Worden voor mij sociale rechten betaald? Eigenlijk verschilt het vakbondswerk vandaag niet zoveel van vroeger. De strijd is nooit af."

Eén van de nieuwe uitdagingen is om sociaal en ecologisch beleid te verzoenen. De gele hesjes tonen aan hoe moeilijk dat is.

"Ikzelf kom uit Zuid-Limburg, op economisch vlak niet de meest bloeiende regio. Veel mensen wonen er in een oud huis en hebben gewoonweg de centen niet om dat beter te isoleren. Te vaak wordt de individuele burger aangesproken op haar ecologische voetafdruk. Terwijl systemische maatregelen nodig zijn om te komen tot een duurzaam economisch model."

Wat is het standpunt van het ABVV tegenover INEOS, de vervuilende chemiereus die twee fabrieken zal bouwen in de Antwerpse haven en er voor tewerkstelling zorgt?

"De chemiesector is van groot belang voor de Antwerpse haven. Het spreekt voor zich dat zulke bedrijven wel de norm horen te respecteren. De goedkeuring daarvoor is in eerste instantie de verantwoordelijkheid van de Vlaamse overheid en het Antwerpse stadsbestuur."

Die wil natuurlijk haar haven vrijwaren en knijpt een oogje dicht dat INEOS omstreden schaliegas uit de VS als grondstof gebruikt.

"Ik geef toe dat het voor de vakbond vaak moeilijk balanceren is tussen jobs en duurzaamheid. Tewerkstelling is belangrijk. Als er door de ecologische transitie werknemers worden afgedankt, zal het ABVV altijd aan hun kant staan. Maar onze centrales zetten mee in op het transitieverhaal.

Het is tijd om een nieuw model te ontwikkelen dat sociale rechtvaardigheid met klimaatbeleid verzoent. Wat mobiliteit betreft willen wij een nationaal investeringsplan voor openbaar vervoer en een spoorvervoer met een breder aanbod, ook in landelijke regio's. Het 'mobiliteitsbudget' dat werd uitgewerkt door de sociale partners is een eerste stap."

Dan kan u niet tevreden zijn met het Vlaamse Regeerakkoord?

"De weg naar een groene mobiliteit is nog lang voor de Vlaamse regering. Het is met jaloezie kijken naar wat MIVB in Brussel waarmaakt. Bij De Lijn kunnen de werknemers niet waardig werken en zijn de klanten ontevreden. De Vlaamse regering maakt de verkeerde keuzes. Ze heeft uiteraard een democratische meerderheid, maar bestaat wel uit drie politieke partijen die afgestraft zijn voor hun beleid."

Wat was voor u het signaal van de kiezer op 26 mei?

"Kent u de BBB-lessen (buik, billen, benen, wv) in de fitness? (lacht). Wel, BBB speelde ook in het stemhokje: de Vlaming was boos, bang en het beu. Bang, omdat het 5 jaar lang knippen, knippen, knippen was. Boos, omdat de beloofde Verandering toch niet zo positief bleek. En het beu, omdat er veel politieke spelletjes werden gespeeld."

De volgende federale regering wordt geconfronteerd met een enorm begrotingstekort.

"Men heeft de taxshift bewust ondergefinancierd om de sociale zekerheid het mes op de keel te zetten. De werknemers kregen weliswaar een belastingvermindering, maar die werd ongedaan gemaakt door de indexsprong en hogere btw. Het management ontsnapt aan de loonmatiging. De inkomens van werknemers stegen met 1,9%, terwijl die van de CEO's van de BEL20 met maar liefst 13% stegen. Daarnaast creëerde men verschillende statuten zoals de flexi-jobs en de startersbanen met nauwelijks sociale bijdragen."

Dit alles maakt dat de taart van de sociale zekerheid minder groot wordt?

"Er is minder om te herverdelen. Die taart bestaat uit drie stukken. Het eerste stuk zijn de sociale bijdragen van werknemers; daar worden de inkomsten steeds meer afgeroomd door een doorgeschoten loonoptimalisatie. Het tweede stuk zijn de werkgeversbijdragen. Die werden door de taxshift verlaagd van 32,4 naar 25%; opnieuw minder inkomsten voor de sociale zekerheid. En ten slotte is er nog het derde stuk, de openbare middelen. Daar besliste de regering-Michel om vanaf 2021 geen evenwichtsdotatie meer te garanderen. De overheid komt dus niet meer automatisch tussen als er een tekort is. Er moet dringend iets gebeuren aan de inkomstenzijde van de sociale zekerheid."

Onaanvaardbaar voor de werkgeverszijde die wijzen op de reeds hoge belastingdruk.

"Rechtvaardige fiscaliteit zal onze sociale zekerheid redden. Werknemers dragen reeds veel bij aan de gemeenschap. Van 1.000 euro die verdiend wordt uit werk schiet na belastingen 621 euro over. Maar van 1.000 euro door huisverhuur blijft 872 euro over en van 1.000 euro door aandeelverkoop zelfs 1.000 euro. Iemand die 10 appartementen verhuurt of veel aandelen bezit, zou toch wat meer kunnen bijdragen?"

De sociale zekerheid staat er daardoor op haar 75e verjaardag niet goed voor.

"Dat is jammer. We dragen al 75 jaar bij aan die spaarpot. Onze sociale zekerheid is een uniek systeem. In 2008 nog bewees ze haar waarde als buffer in tijden van crisis. Was Achiel Van Acker een katholiek, hij was allang heilig verklaard. Sociale zekerheid is gebaseerd op mooie pijlers van solidariteit. In elke fase in het leven kom je ermee in contact: van de wieg tot het graf. Het is mijn voorstel om van 'federale sociale zekerheid' een verplicht vak te maken in het middelbaar onderwijs. Zodat kinderen beseffen dat gratis tandzorg tot 18 jaar of een vrij weekend het gevolg is van politieke en syndicale strijd."

Het kan zelfs deel uitmaken van de Vlaamse canon?

"Absoluut (lacht). We kunnen daar wel mee lachen, maar we mogen ons ook niet te veel laten afleiden door de discussie over de Vlaamse canon. Onder het laagje vernis van de Vlaamse symboliek schuilt een ultraliberale agenda die een stuk gevaarlijker is."

Alles staat of valt met wat je doet met de gecreëerde welvaart?

"Je kan er een blanco cheque mee uitdelen aan bedrijven zonder enige tegenprestatie. Of je kan investeren in de 5 o's: onderwijs, opleiding, onderzoek en ontwikkeling, en openbare diensten. Helaas liggen de investeringen van de verschillende overheden in België al jaren zwaar onder het OESO-gemiddelde. Vooral goede openbare diensten zijn van essentieel belang. Ze zorgen niet alleen voor economische groei; als de wegen sneeuwvrij zijn profiteren alle bedrijven daarvan. Gelijke toegang voor iedereen tot die openbare diensten is ook een vorm van solidariteit. Voor N-VA'er Marc Descheemaecker zijn er 'nuttige' en 'nutteloze' reizigers. Die laatste zijn dan de gepensioneerden die een koffietje gaan drinken in het centrum. Als alles puur economisch wordt bekeken, betekent dat het einde van ons solidair systeem."

Waarom moet de sociale zekerheid federaal blijven?

"We zijn een klein land met 4 miljoen werknemers, 800.000 zelfstandigen en 1,8 miljoen gepensioneerden. Hoe meer je de middelen samenlegt, hoe beter je de welvaart kan herverdelen. We moeten toch efficiënt omgaan met openbare middelen? De sociale zekerheid is een kwestie tussen personen, niet tussen regio's. Daarom is de regionale kinderbijslag een misbaksel. In Kraainem liggen straten met aan de ene kant Brussel en de andere kant Vlaanderen. Kinderen in dezelfde straat hebben verschillende kinderbijslagen. Dat is niet normaal. Voor mij mag de kinderbijslag opnieuw geherfederaliseerd."

Volgens N-VA doen we dat zelf beter.

"Vlaanderen is vandaag een welvarende regio, maar dat kan keren. Mijn familie trok indertijd naar Luik omdat er in Limburg geen werk was. In Waals-Brabant groeit de dienstensector sterk. Vlaams-Brabant en Waals-Brabant lijken meer op elkaar dan Limburg en West-Vlaanderen."

Heeft u eigenlijk veel contacten met N-VA?

"Weinig. Tijdens de onderhandelingen voor de Vlaamse regering schoof formateur Jan Jambon zonder boe of bah de SERV (het huis van het Vlaamse sociaal overleg, wv) aan de kant. Hij antwoordde zelfs niet op de gezamenlijke brief van de Vlaamse werknemers en werkgevers. N-VA heeft nul komma nul respect voor sociaal overleg. Ook de karikatuur die de partij maakt van Wallonië en de Walen stoort me. Nu Vlaanderen zo welvarend is, kan het die 'overlast' volgens N-VA beter dumpen. Maar wie is dan de volgende? De mensen die hun land ontvlucht zijn, die het moeilijk hebben of die langdurig ziek zijn? N-VA wijst constant op wat ons scheidt, niet op wat ons samenbrengt. Zo bouw je geen toekomst uit."

De aangestoken brand in Bilzen zorgde voor veel lelijke reacties op sociale media. Hoe halen we het gif uit onze samenleving?

"Door contact met elkaar te zoeken en de dialoog aan te gaan. In steden waar burgemeesters initiatieven nemen zodat inwoners elkaar leren kennen, gaan buren voor elkaar door het vuur. Maar ook door in plaats van alsmaar te knippen positieve projecten te ontwikkelen zodat mensen opnieuw toekomstperspectief krijgen. Mensen zijn bang dat ze minder pensioen of geen sociale woning krijgen door nieuwkomers. Hoe meer rechten je afbouwt voor de bevolking, hoe minder die zal openstaan voor nieuwkomers."

Op federaal niveau blijven de onderhandelingen vooralsnog geblokkeerd.

"Nieuwe verkiezingen zijn alleszins geen oplossing. Er waren al 1,4 miljoen mensen die niet gingen stemmen. Ik vond de oproep van Mathias De Clercq voor een paarsgroene regering zeer moedig. Het is ook mijn coalitie van voorkeur. Daarmee is de kans het grootst dat het federale karakter van de sociale zekerheid gevrijwaard blijft, en dat er sociale en ecologische maatregelen komen. Ook op ethisch vlak zouden ze elkaar kunnen vinden."

De pensioenleeftijd zal wellicht niet meer worden teruggeschroefd.

"Onbegrijpelijk. Probeer de mensen in de bouw, in de dienstensector of in de call centers maar eens een dag te volgen. Die mensen zijn op na hun loopbaan. Het moet werkbaar blijven. De KU Leuven stelde vast dat ruim 7% van de werkende bevolking burn-outklachten heeft en 9% in de gevarenzone zit. Voor ons is de kortere werkweek de sleutel. Productiviteitsgroei kan je omzetten in tijd of geld. We zien dat mensen meer tijd willen, en beter evenwicht tussen werk en privé."

Waarom zet het ABVV dan niet vol op in op de kortere werkweek in het collectief overleg?

"De geesten zijn nog niet overal rijp. Bij het vorige interprofessioneel akkoord hebben we geprobeerd om het op de onderhandelingstafel te krijgen, maar we waren de enige voorstanders. De andere vakbonden zijn nog niet overtuigd en de werkgevers al helemaal niet. En je kan niet onderhandelen als je niet allemaal in dezelfde richting wil."

Sociale strijd vraagt tijd?

"Het zoeken van medestanders is een werk van lange adem. Het ABVV heeft nu de campagne Fight for 14, waarbij we pleiten voor een minimumloon van 14 euro per uur. We zitten nu aan 9,65 euro. We hebben nooit gezegd dat we die 14 euro morgen willen, maar dat is wel het bedrag waar we naartoe willen. Idem voor onze eis voor een minimumpensioen van 1.500 euro."

Tot slot, wat verwacht u van Conner Rousseau als nieuwe sp.a-voorzitter?

"Ik hoop op een verderzetting van het voorbije verkiezingsprogramma dat erg sociaal was. Ook breek ik een lans voor meer progressieve frontvorming. We zijn in een tijd gekomen waar we eerder naar onze gelijkenissen moeten kijken dan naar onze verschillen. Dat is net zo met de collega's van de andere vakbonden. De relaties verlopen nu wat stroef door de kwestie van het minimumloon, maar als het er op aankomt staan we schouder aan schouder voor de verdediging van de federale sociale zekerheid. Die reflex mis ik soms bij de linkse partijen in Vlaanderen."

Frank Moreels schrijft elders in dit nummer een brief aan Conner Rousseau, waarin hij hem vraagt duidelijk te stellen dat sp.a socialisten zijn én blijven.

"Partijvoorzitters moeten worden beoordeeld op hun daden. Mocht sp.a in een federale regering komen waar een sociaal beleid wordt gevoerd, zal ze in het ABVV een medestander vinden. Doet ze dat niet zullen we hevig, zoals we altijd gedaan hebben, reageren. (knipoogt) We zijn en blijven een tegenmacht, ten opzichte van de werkgevers én het beleid."

Samenleving & Politiek, Jaargang 26, 2019, nr. 10 (december), pagina 56 tot 63

• interview
• ABVV
• minimumlonen