Maatschappelijke uitdagingen worden aangepakt door zowel overheden, non-profitorganisaties, kennisinstellingen als burgerbewegingen. Maar steeds meer ook door ondernemingen die hun bestaansreden putten uit het maatschappelijk probleem. In alle continenten zit sociaal ondernemerschap in de lift en starten mensen vanuit de drang naar maatschappelijke en/of ecologische verbetering een bedrijf. Impact first is het devies van deze sociaal ondernemers.

De Europese Unie definieert een sociale onderneming als een organisatie die een maatschappelijke missie heeft, producten/diensten in de markt zet en een substantieel deel van de inkomsten uit de markt haalt. Hiermee positioneren sociale ondernemingen zich tussen de zuivere for profit en de zuivere non-profit in. Er wordt aan 'bedrijfsvoering' gedaan, met geld als middel en impact als doel. Verwar sociaal ondernemen niet met Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO), waarbij een regulier bedrijf zijn best doet om eventuele schade aan mens en milieu zo veel mogelijk te beperken. Sociaal ondernemers gaan een stap verder. Bij hen staat maatschappelijke impact in de kern van hun bedrijfsstrategie.

Bedrijven produceren, de non-profit zorgt voor sociale onderbouwing, consumenten betalen belasting en de overheid zorgt voor de rest? Zo strak zijn de grenzen lang niet meer. Waar er vroeger voorzichtig een teen over grenslijnen werd gestoken, wandelen actoren nu steeds vaker op het terrein dat zogenaamd tot 'die andere sector' behoort. Hybridisering alom. Sociaal ondernemers zoeken samenwerking op. Niemand is immers machtig, rijk of slim genoeg om uitdagingen als klimaatverandering en vereenzaming alleen aan te pakken. Deze uitdagingen zijn van niemand en tegelijk van iedereen. Een eenvoudige wetswijziging of louter goede wil zal de klus niet klaren. We hebben behoefte aan mensen die met nieuwe oplossingen komen. Zoals Peerby komt met een platform dat iedereen helpt delen, zoals Konekt met Brake-Out een hogeschool voor jongeren met beperking opstartte, zoals NNOF circulair kantoormeubilair maakt, zoals Rising You vluchtelingen via unieke opleidingstrajecten aan gegeerde jobs helpt, zoals Energent met een burgercoöperatie duurzame stroom opwekt, of zoals Het Pandschap leegstaande, onderbenutte panden omtovert tot betaalbare woningen voor kwetsbare gezinnen.

Sociale ondernemingen werken idealiter aanvullend. Wat ze vaak voor hebben op anderen is dat ze los van kokers werken. Ze hoeven zich niet te beperken tot één specifieke doelgroep of één geografisch gebied. Ze zijn niet gebonden aan uitvoeringsbesluiten of sectorgevoeligheden. Ze kunnen gewoon voluit vanuit nieuwe inzichten opereren én brengen nieuwe inzichten met zich mee. Kijk naar Cargo Velo, de fietskoeriersdienst. Die brengt duurzaam transport in het straatbeeld en weegt door haar werking mee op beleidsniveau waar duurzaam stedelijk transport steeds meer op de agenda staat.

Sociaal ondernemers zetten in op zowel ecologische als sociale uitdagingen. Sociaal onderneemster Eefje Cottenier wilde in Kortrijk een plek waar mensen elkaar écht ontmoeten en richtte een reusachtige leefruimte in. Ze nodigde de hele buurt uit elkaar hier te ontmoeten. De Stuyverij is ontstaan als een soort buurthuis, maar groeide al snel uit tot een broedplek waar mensen zich thuis voelen. Tal van mensen komen er samen. Openstaande behoeften worden besproken. Zo werd vanuit de Stuyverij een andere sociaal onderneming geboren: Cokido, een participatieve kinderopvang.

Kunnen sociaal ondernemers de wereld redden? Soms lijkt wat sociaal ondernemers doen een druppel op de hete plaat, maar goed doen doet goed volgen. De impact van sociale ondernemingen gaat overigens vaak boven hun eigen bedrijfsvoering uit. BLOMMM is een mooi voorbeeld. De Gentse Paulien startte een eigen bloemenzaak met biologisch geteelde boeketten. Vernieuwend? Helaas wel. De bloemenindustrie is niet meteen de properste. Bloemen die uit Kenia met vliegtuigen naar hier worden getransporteerd om vervolgens met een lading pesticiden zo lang mogelijk 'vers' gehouden te worden, zijn meer de norm dan lokaal biologisch geteelde bloemen. De hele bloemenindustrie zal Paulien nooit kunnen overnemen, dat is haar ambitie ook niet, maar ze zet de problematiek wel op de kaart. BLOMMM heeft hiermee indirecte impact op het systeem.

Sociaal ondernemers stellen een aanstekelijk voorbeeld. Ze zetten in op bewustwording. Bewustwording dat ook kantoormeubilair circulair kan zijn, dat je evengoed spullen kan delen in plaats van kopen, dat jongvolwassenen met een beperking ook hun dromen moeten kunnen realiseren. Voor sociaal ondernemers gaat het om het hogere doel. Ze richten zich op impact die ze zowel direct als indirect bereiken.

Sommige sociale ondernemingen hebben een fikse omvang. Passwerk – dat de kwaliteiten van mensen met een autismespectrumprofiel inzet voor het testen van software –, NNOF en de Kringwinkels zijn stevige bedrijven. Ze hebben impact, ze verbeteren de wereld en ja, ze doen dit vanuit een ondernemerscontext.

Kun je met je idealisme als ondernemer een verschil maken? Ja. Sociaal ondernemers inspireren de grotere spelers op hun terrein en gaan de strijd aan. Ze maken consumenten bewuster, en bewegen uiteindelijk ook de overheden tot betere wetten en regels. Zoals Fairphone, dat een nieuwe smartphone op de markt bracht met een schamel budget van 7 miljoen euro, in een markt met enkel giganten. Fairphone is een meer ethische en ecologisch geproduceerde telefoon. Voornaamste drijfveer was om bewustwording voor mistoestanden in de sector te creëren en de giganten hun eindeloos herhaalde excuses als 'je kunt niet anders' of 'de markt dicteert' te ondermijnen. En zo geschiedt ook. Overheden en de publieke opinie raken steeds meer doordrongen van de problematiek van deze unfair producerende sector.

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 1 (januari), pagina 10 tot 11

• bedrijfsleven
• sociaal ondernemers
• bedrijven