"Het voelde als een therapeutische sessie", geeft ze toe. Martha Balthazar (22) wint de Emile Zola Prijs 2020 met het essay 'Five chapters on wanting both ways', een rijke en ambitieuze tekst, politiek en persoonlijk tegelijk, over de twijfels van een millennial, activiste en vrijgevochten vrouw. "Eerst wist ik niet goed wat ik nog kon toevoegen aan de grote graaipot van meningen. Ik was vooral kwaad, overweldigd ook door het onrecht overal rond mij. Uiteindelijk schreef ik over een aantal kwesties die mijn ethisch kompas doen tiltslaan en mijn eigen overtuigingen provoceren."

Kwaadheid over de wereld waarin we leven, drijft ook Marta Maes (25). Ze eindigt tweede in de Emile Zola Prijs 2020 met 'Onze amygdala', een strijdbare aanklacht tegen het huidige armoedebeleid. Het essay is opgehangen aan Marcel die er wat 'gehavend' uitziet en ruikt naar 'currysaus uit een brik van Knorr'. Maar Marcel is geen echte persoon. Marta Maes: "Daar zou ik me niet goed bij voelen. Hij is eerder de verpersoonlijking van een reeks mensen die ik leerde kennen tijdens mijn stage."

Schrijven is vaak lijden, luidt de boutade. Afzien, perfectioneren en vijlen tot de tekst goed zit. Maar het lijkt alsof bij beide essays de stroom aan woorden in één keer op het klavier werd getoetst. Martha Balthazar: "Ik typ graag tot mijn vingers pijn doen, pas later schaaf ik bij. Ik vind dat je jezelf niet mag censureren op de intuïtie van het eerste moment." Voor Marta Maes was dit eveneens haar eerste echte schrijfsel bestemd voor andere ogen. Ook zij voelde een dwingende nood. "Ik moest dit verhaal over Marcel kwijt."

JONG EN LINKS IN EEN RECHTS VLAANDEREN

Martha Balthazar studeert Drama aan het KASK Conservatorium en Marta Maes Sociaal werk aan de Arteveldehogeschool Gent. Ze vullen hun maatschappelijk engagement op een verschillende manier in: Martha Balthazar is actief bij activistische organisaties zoals Extinction Rebellion en Marta Maes stond vorig jaar op de lijst van PVDA. De tijd dat studenten overwegend links waren, ligt achter ons. Maar in de studierichtingen waar ze straks afstuderen, staan de studenten over het algemeen geëngageerd in het leven. "De richting Sociaal werk is een relatief veilige omgeving voor iemand die links is,' beaamt Marta Maes. "Veel van mijn medestudenten zijn actief in de jeugdbeweging. Politiek engagement is echter uitzonderlijk." Ook Martha Balthazar is zich bewust van de dense bubbel waarin ze studeert. "In een kunstopleiding overheerst een links-progressief discours. Maar ook bij ons is er een groot verschil hoe men zich engageert. Veel van mijn medestudenten willen hoofdzakelijk zo leuk en slim mogelijk theater maken."

Buiten de studentenbubbel, leven ze in een Vlaanderen waar N-VA en Vlaams Belang samen bijna de helft van de stemmen wegkapen. Is het niet lastig om jong en links te zijn in een rechts Vlaanderen? Marta Maes: "Ik ben ervan overtuigd dat niet de helft van de Vlamingen rechts of extreemrechts is. Als je in een sociale woning woont met vocht in de muren, snap ik dat je vatbaar bent voor de boodschap dat het 'de schuld van Mohamed' is. Mensen geloven niet meer in de politiek en zeggen 'fuck you'." Een verkiezingsuitslag waar links er gezamenlijk op vooruitgaat, mochten ze nog niet meemaken. Hun groeiende politieke bewustzijn ging hand in hand met een verrechtsing van Vlaanderen. Maar ook Martha Balthazar is begripvol: "Voor een voorstelling die ik hopelijk ooit ga maken, deed ik een aantal interviews met mensen in gemeenten waar vooral op Vlaams Belang werd gestemd. Men voelt zich in de steek gelaten en is bang voor de toekomst. Ik kan begrijpen dat men dan met de voeten vooruit stemt. Ook omdat links daar niets tegenover zet. Links kampt met een gigantisch tekort aan voeling met die mensen." Of ze ook met iemand als Dries Van Langenhove in gesprek zou kunnen gaan? "Onmogelijk. Er is gewoonweg geen gemeenschappelijke grond. Het zou een dovemansgesprek worden." Al zouden we ons daar beter in moeten trainen, geeft ze toe.

Die 'eer' viel Marta Maes wel al te beurt: "Als studentenvertegenwoordiger kwam Dries Van Langenhove tijdens acties wel eens praten; hij was toen al glad en intimiderend. Hij stuurde me ook vieze berichten op Facebook als 'Mijn goedendag is al geslepen' en 'Moet jij niet in de keuken staan?'". Marta Maes was actief bij Comac, de studentenbeweging van PVDA en één van de eerste doelwitten van Schild & Vrienden. "Men intimideerde ons bij onze protestacties tegen de lezingen van Theo Francken." Marta Maes snapt dat de veiligheidsdiensten zich vandaag zorgen maken over Schild & Vrienden. "Het zijn fascisten." Ook voor Martha Balthazar is extreemrechts vandaag gevaarlijker dan bij Zwarte Zondag in 1991, hoewel ze toen nog niet geboren was: "Dat was eerder een uiting van rauw racisme. Extreemrechts is nu beter georganiseerd, internationaler en tactischer. Kiezers worden verleid door sluwe mannen in dure pakken. Dit is een machtsstrijd op een heel ander niveau." Marta Maes: "Akkoord, ze zijn goed georganiseerd. Maar je moet het ook niet overschatten. Wij zijn nog altijd met meer."

Extreemrechts is nu beter georganiseerd, internationaler en tactischer.

STRIJDEN VIA DE STRAAT OF VIA DE PARTIJPOLITIEK?

De twee Mart(h)a's hebben elkaar nooit eerder ontmoet, maar blijken 56 gemeenschappelijke vrienden te hebben op Facebook. Hun maatschappelijk engagement zorgt voor ankerpunten, hoewel ze uit een ander milieu komen en op een verschillende manier invulling geven aan hun strijd: Martha Balthazar via de straat en Marta Maes via de partijpolitiek. "Op dit moment van mijn leven wil ik hardcore anti-establishment zijn", verklaart Martha Balthazar haar activistisch engagement. "Voor echte verandering heb ik geen enkel vertrouwen in de politiek. Het is één groot circus. Ons politiek bestel heeft nog maar weinig weg van een échte democratie. De dag na de verkiezingen is men al bezig met de volgende stembusgang. Dat maakt langetermijnkeuzes of zelfs maar de vorming van een regering onmogelijk. Ik wil mijn rol als geëngageerd burger spelen door disruptief te zijn. Eerder dan mee te draaien binnen de gevestigde orde."

Die keuze heeft Marta Maes wel gemaakt. Of ze haar Martha Balthazar zou willen overtuigen van het belang van de partijpolitiek? "Ik kan proberen," lacht ze. "Maar eigenlijk ben ik niet akkoord met uw opdeling tussen de straat en de partijpolitiek: PVDA is bij uitstek de partij van de straat. Net zoals Martha voel ik kwaadheid en frustratie. We komen met tienduizenden op straat voor het klimaat en er verandert niets. Maar ik vind het belangrijk dat we mensen in de parlementen hebben die de woede vanop de straat capteren." Zo plant ze binnenkort een bezoek aan het AZ Sint-Lucas in Gent om er te praten met de zorgverleners. "Wat ik er hoor, geef ik dan door aan onze parlementsleden."

Het is opvallend hoe linkse jongeren niet langer automatisch bij jongerenorganisaties van sp.a terechtkomen, maar steeds vaker bij die van PVDA. "We hebben alleszins meer bier," lacht Mart Maes. "Maar Comac voert gewoon ook veel meer actie. Jongeren willen concrete en radicale antwoorden." Martha Balthazar kan er zich in vinden: "We zijn de bureaucratische en lauwe antwoorden beu. Ik snap dat je compromissen moet sluiten, maar pragmatiek is niet de enige manier om aan politiek te doen. Het moment is gekomen om weer grote woorden te gebruiken. Onze generatie is allergisch voor het tekort aan ideologie en vuur van de meeste partijen."

Onze generatie is allergisch voor het tekort aan ideologie en vuur van de meeste partijen.

Voor Martha Balthazar is de vraag dan ook niet langer of we optimistisch of pessimistisch zijn over de toekomst, maar of we activistisch dan wel defaitistisch zullen worden. "We moeten met de botten door de stront. De verontwaardiging voert ons naar de straat." Het voorbije jaar kwamen jongeren massaal op straat. Er is Youth for Climate, MeToo, Extinction Rebellion en sinds kort ook Black Lives Matter. Marta Maes: "Mijn 13-jarige nichtjes, waar ik nog nooit een politieke discussie mee heb gevoerd, stonden onlangs op de betoging van Black Lives Matter in Gent. Hoe wijs is dat?"

DE APOCALYPS ZAL VOOR ONS ZIJN

Uit het onderzoek van socioloog Mark Elchardus blijkt een wijdverspreid 'declinisme'. Dat is het gevoel dat we misschien wel met optimisme naar de eigen toekomst kijken, maar dat de vrees en verwachting bestaat dat het met de samenleving de verkeerde kant opgaat. Het is een opdeling die Martha Balthazar niet wil maken. Voor haar staat geen schot tussen haar leven en de wereld: "Ik besef dat het een privilege is dat ik dit überhaupt zo kan beslissen, maar als het slecht gaat met de wereld kan het ook niet goed gaan met mij. Ik kan en wil de wereld niet buitenhouden." Op dat vlak was de lockdown een vreemde periode. "Het was fijn om nog eens opgesloten te zitten in mijn ouderlijke huis, met mijn broer en onze lieven; we waren precies de Pfaffs (lacht). Tegelijk stond de wereld buiten op instorten en maakte ik me veel zorgen."

Er is de voorbije maanden veel inkt gevloeid over hoe het anders, en wie weet zelfs beter, kan na corona. Elke crisis is een opportuniteit om de samenleving te veranderen, ook deze coronacrisis. De herstelmaatregelen blijken echter sterk gericht op het bedrijfsleven, de middengroepen en de terugkeer naar het oude normaal. Martha Balthazar: "In tijden van crisis wordt duidelijk wat we bereid zijn wel en niet op te offeren. Fysiek contact werd makkelijk opgeofferd, terwijl huidarmoede en eenzaamheid een gigantisch probleem zijn. Maar dat wordt niet gepolitiseerd. Ook mentaal welzijn hebben we in deze crisis opgeofferd. De economie, daarentegen, niet. Als we straks na corona een mooiere wereld willen, zullen we moeten kiezen." Marta Maes treedt haar bij: "Een crisis brengt het lelijkste, maar ook het mooiste naar boven. Het applaus voor de mensen in de zorg, de vele burgerinitiatieven, … sterken me in mijn overtuiging dat de mens een warm en solidair wezen is."

Niet toevallig citeert Marta Maes in haar essay de Nederlandse historicus Rutger Bregman: de meeste mensen deugen. Ze is niet alleen, zo viel de jury van de Emile Zola Prijs 2020 op. Rutger Bregman lijkt de nieuwe goeroe van veel jonge essayisten. Dat is anders dan een aantal edities geleden, toen de 'ondergang van het Avondland' als rode draad doorheen de inzendingen zat. "Bregman biedt een hoopvol perspectief," zegt Marta Maes daarover. Martha Balthazar treedt haar bij: "Hij heeft humor, schopt tegen de schenen en is moeilijk te plaatsen in het politieke spectrum. Hij is metapolitiek en dat trekt aan."

Op de vraag of ze denken een beter leven te zullen hebben dan hun ouders, schudden beiden overtuigd van neen. Martha Balthazar: "Onze ouders zijn opgegroeid in een periode van economische bloei met een positief toekomstbeeld. Het zou alleen maar beter worden. Wij zitten in een totaal omgekeerde situatie. Het voelt alsof het alleen maar bergafwaarts zal gaan." Marta Maes zit op dezelfde lijn: "De apocalyps zal voor ons zijn, niet voor onze ouders. Ik twijfel enorm of ik wel kinderen op deze wereld wil zetten. Is dat wel verantwoord?" Martha Balthazar: "Die vraag speelt bij mij ook keihard."

De apocalyps zal voor ons zijn, niet voor onze ouders.

Dit is natuurlijk niet de eerste generatie die denkt dat haar tijdperk uniek is en dat ze geconfronteerd wordt met nooit geziene uitdagingen. Martha Balthazar beseft dat: "Ben ik zo ongerust omdat ik nog maar sinds kort de leeftijd heb bereikt dat ik goed naar de wereld kan kijken? Of is het eigenlijk gewoon altijd kut? Ongeveer elke keer als ik mijn opa zie, stel ik hem deze vraag. Hij is als historicus goed geplaatst om daarop te antwoorden. Ook hij zegt dat we vandaag op vele vlakken in een uitzonderingssituatie zitten en dat het niet de juiste kant kantelt."

NOOIT ZAL IK AFGLIJDEN

Het gesprek loopt ten einde. Ik wijs nog op het pas verschenen boek De dokter is uw kameraad niet van Louis Van Dievel. Dat vertelt het verhaal van Jan Van Duppen, die in zijn jonge jaren Maoïst was maar vandaag aanhanger is van de rechts-conservatieve denker Theodore Dalrymple. Hij staat symbool voor de verrechtsing van een hele generatie babyboomers. De vraag of ze voor zichzelf ook zo'n parcours mogelijk achten, wijzen ze resoluut van de hand. Marta Maes: "Nooit zal ik afglijden. Dat is enkel mogelijk als je de voeling met de realiteit kwijtgeraakt. Precies daarom wil ik sociaal werker zijn. Ik wil tussen de mensen staan en mee hun strijd voeren." Ook voor Martha Balthazar is dat pad ondenkbaar: "Eerst ben je links en dan word je rijk, bedoel je? Voor mij gaat het daar niet over. Mijn overtuigingen dragen een bepaald mensbeeld in zich en dat zal niet zomaar veranderen. Alleen hoop ik dat ik, door de muren waar ik ongetwijfeld nog op zal botsen, niet defaitistisch word."

Dat laatste lijkt inderdaad weinig waarschijnlijk. Met de examens achter de rug en het diploma in het verschiet, hebben Martha Balthazar en Marta Maes nu echt de handen vrij om de wereld te bestormen en te verbeteren.

(Lees alle winnende essays van de Emile Zola Prijs 2020)

• #beternacorona
• Emile Zola Prijs 2020