Om de eerste golf van de coronaepidemie af te vlakken, gingen we in lockdown. Nu eerste de epidemiegolf is afgevlakt, zit er een faillissementsgolf en ontslagronde aan te komen. Aangezien de huidige economie moet groeien, proberen beleidsmakers om de groei-economie ongeacht de kosten opnieuw zo snel mogelijk te stimuleren. Anderen zien de coronacrisis als een scharniermoment om de economie – eindelijk – ten dienste te stellen van mens en planeet. Waarom zouden we deze crisis ook niet aangrijpen om de economie te herontwerpen zodat ze minder afhankelijk wordt van groei? Zo'n make-over zou onze economie veerkrachtiger maken zodat samenlevingen kunnen bloeien zonder groei en minder hard getroffen worden bij toekomstige crises. Het is immers nooit te laat om een rechtvaardige en duurzame transformatie van de economie vorm te geven door de economische spelregels te wijzigen.

DE GROTE VERGRENDELING

Deze Grote Vergrendeling is de grootste economische crash sinds de Grote Depressie in de jaren 1930. Het Internationaal Muntfonds raamt dat dit jaar het bruto binnenlands product in de eurozone met 10,2% zal teruglopen, terwijl de mondiale economie met 4,9% zal krimpen. Voorlopige prognoses gaan er van uit dat dit een eenmalige terugval is: de wereldeconomie zou in 2021 met 5,4% toenemen, terwijl de economie in de eurozone 6% groter wordt.¹ Deze recessie trof de meest kwetsbaren bijzonder hard, bracht bepaalde sectoren in de problemen, en mensen worden ontslagen omdat de economie slabakt. Ondertussen konden Europese luchtvaartmaatschappijen – enkele van de grootste Europese vervuilers – op miljarden staatsteun rekenen: ze wisten al 32,9 miljard euro op te strijken zonder bindende milieuvoorwaarden.² Verder, spannen bedrijven rechtszaken aan tegen overheden omdat de coronamaatregelen hun winst geschaad heeft.³

Een ander neveneffect van deze economische vertraging is dat de mondiale CO2-emissies dit jaar met 8% zullen dalen volgens het Internationaal Energieagentschap.⁴ Deze recessie is echter geen substituut voor een klimaatbeleid. Deze jaarlijkse reductie is alleen maar een begin, aangezien dit decennium de emissies best jaar, na jaar, na jaar fors blijven dalen om een meer dan gevaarlijke klimaatverandering te vermijden. Aangezien rijke landen een hogere emissieverantwoordelijkheid hebben en billijkheid een centraal uitganspunt vormt van het klimaatakkoord van Parijs, dienen geïndustrialiseerde landen hun emissies jaarlijks met meer dan 10% te reduceren en hun energiesysteem tegen 2035 à 2040 volledig koolstofarm te maken. Recent onderzoek heeft aangetoond dat we niet goed op weg zijn om de klimaatdoelstellingen van Parijs te halen en dat zelfs klimaatprogressieve landen zoals Zweden en het Verenigd Koninkrijk rijkelijk te kort schieten.⁵

GROENE GROEI IS ONWENSELIJK

17 Europese landen beseffen dat we ons op een scharniermoment in de geschiedenis bevinden en dat 2020 niet alleen het jaar van de coronacrisis maar ook van de klimaatomslag moet worden. Deze leidende landen schuiven de Europese Green Deal naar voor om op een groene manier uit de crisis te geraken (België doet niet mee, aangezien Vlaanderen dwarsligt en de nakende rechtvaardige klimaattransitie nog volop vertraagt en tegenwerkt). Het probleem met de Green Deal is dat de Europese Commissie deze deal ziet als onderdeel van een nieuwe groeistrategie. De Commissie wil met dit plan Europa koolstofneutraal maken tegen 2050 en economische groei loskoppelen van haar grondstoffenverbruik.⁶ Deze groeifocus is paradoxaal aangezien, ongeacht de ambitie en goede bedoelingen, de obsessie met groene groei haar plannen voor een rechtvaardige en duurzame transitie net ondermijnt. Groene groei nastreven zou de ongelijkheid en werkloosheid, zonder ondersteunende radicale sociale maatregelen zoals een kortere werkweek en een jobgarantie, doen toenemen.⁷ Hiernaast, is groene groeistrategie bijzonder risicovol aangezien het hoogst onwaarschijnlijk is om de emissies voldoende snel te laten dalen om de klimaatopwarming te beperken tot 2°C wanneer de economie groeit.⁸ Deze argumenten illustreren dat het van kapitaal belang is om de Green Deal los te koppelen van groei en om voldoende aandacht te hebben voor een rechtvaardige transitie.

SOCIALE GRENZEN AAN DE GROEI

Verder zijn er ook sociale grenzen aan wat groei kan brengen die groei simpelweg onwenselijk maken.⁹ In tegenstelling tot wat vele economen veronderstellen, zijn meer inkomen en meer consumptie niet beter aangezien ze geen blijvende welzijnsverhogingen met zich meebrengen. De huidige consumptiewapenwedloop leidt mogelijk zelfs tot een verlies aan welzijn, aangezien individuen te veel tijd te spenderen aan het najagen van geld en consumptie en te weinig aan hun gezondheid en hun familie en vrienden.¹⁰ Verder zorgt deze materiële 'welvaart' voor tal van ziekten en ongemakken zoals stress, angst, burn-out, depressie, enzovoort.¹¹ Ze ondermijnen zowel onze gezondheid als die van de planeet en zijn een nodeloos hoge maatschappelijke kostprijs voor onze sociale zekerheid.

Het feit dat er sociale grenzen zijn aan groei, biedt de mogelijkheid om te verkennen hoe een levensstijlwijziging met minder consumptie niet alleen zou kunnen resulteren in welzijnsverhogingen maar ook essentieel kan zijn om meer duurzame paden te bewandelen. Het biedt alvast perspectief dat het welzijn van burgers die niet langer meestappen in de consumptiemallemolen alvast niet afnam door vrijwillig minder te consumeren en ervoor te kiezen om producten niet langer te bezitten maar om consumptiegoederen te delen. In sommige gevallen nam het individuele welzijn zelfs toe.¹² Een bijkomend voordeel om het beter te hebben door minder te hebben, is dat grondstoffen uitgespaard worden en de milieu-impact vermindert.

HOE GROEI LOSLATEN?

De welzijnsverhogende effecten van consuminderen zouden wel eens noodzakelijk kunnen blijken om de duurzaamheidstransitie ingang te doen vinden en te laten slagen. Recent onderzoek heeft immers aangetoond dat een verregaande herziening van onze levensstijlen nodig is voor een effectieve duurzaamheidstransitie, aangezien de voorbije vijftig jaar mondiale groei in rijkdom ervoor gezorgd heeft dat het grondstoffenverbruik en de vervuilende emissies sneller toegenomen zijn dan dat ze afgenomen zijn dankzij betere technologieën. Technologische voortuitgang dient dan ook vergezeld te worden door verstrekkende levensstijlwijzigingen om de milieuwinsten van technologische verbeteringen te realiseren in plaats van ze op te offeren aan consumptiegroei.¹³

Het is voor vele economen een regelrechte nachtmerrie om zich de toekomst voor te stellen met minder consumptie. 'Hoeveel is genoeg?' is een vraag die amper gesteld wordt. Materiële welvaart en rijkdom, daarentegen, gelijkstellen met het plunderen van de planeet en het aanmoedigen van mensen om spullen te kopen die ze niet nodig hebben en niet bijdragen aan hun welzijn, is echter bijzonder gangbaar. Voor vele economen en beleidsmakers is het moeilijk om de groei-economie vaarwel te zeggen, terwijl we er wel degelijk wel bij zouden varen om groei los te laten. Volgende maatregelen zetten ons alvast op weg om het groei-denken te ontgroeien, werkgelegenheid los te koppelen van consumptie en productie en om rechtvaardig te verdelen wat er binnen planetaire grenzen beschikbaar is:

Zorg voor een rechtvaardige werkverdeling

Om ontslagen te vermijden en werk beter te verdelen onder alle werkwilligen, kunnen we dankzij een kortere werkweek beter uit deze coronacrisis komen. Een vierdaagse werkweek, waarbij bijvoorbeeld vrijdag niet gewerkt wordt is een vaak voorkomend voorstel.¹⁴ Minder werken komt het welzijn ten goede van de werkenden én werklozen doordat de eersten meer tijd hebben voor familie en vrienden en de laatsten kunnen participeren en niet langer uitgesloten worden van formele werkgelegenheid.

Een collectieve arbeidsduurvermindering zou ook helpen om hedendaagse problemen zoals overwerkt zijn, onnodige en vervuilende consumptie en een gebrek aan tijd voor duurzame en gezonde levensstijlen en eetpatronen, tegen te gaan. Aangezien vrouwen het leeuwendeel van onbetaald werk voor hun rekening nemen, zou een kortere werkweek ook helpen om een nieuwe norm te creëren en genderattitudes te wijzigen zodat niet enkel betaald werk maar ook onbetaald werk eerlijker verdeeld wordt. Verder zou deze bevrijde tijd het mogelijk maken voor mensen om meer vrije tijd te hebben, te participeren in hun buurt via vrijwilligerswerk of door gemeenschappelijke hulpbronnen (de commons) te beheren, zorg te dragen voor mens en natuur wanneer beleidsmakers het laten afweten en politiek te participeren in burgerraden en zo de democratie te versterken. Er is immers heel wat werk aan de winkel – waarvoor we niet noodzakelijk betaald worden.

Laat mensen niet over aan de grillen van de markt en zorg voor baanzekerheid

Naast een kortere werkweek, is een meer actieve rol nodig van de overheid om mensen in door de crisis getroffen en/of vervuilende sectoren te helpen om via heropleidingen de overstap te maken naar sectoren van de toekomst. Als we het echt menen om klimaatchaos binnen de perken te houden, dan zal er ongetwijfeld een pak minder tewerkstelling zijn in de automobielindustrie en luchtvaartsector, maar de tewerkstelling kan evenwel toenemen in het openbaar vervoer en het nachttreinvervoer.

Een andere belangrijke taak voor een toekomstgerichte overheid is om mensen die geen baan vinden baanzekerheid te bieden door op te treden als laatste werkgever. Zo kan de overheid meteen sociale en ecologische problemen aanpakken.¹⁵ De overheid kan via deze garantie bijvoorbeeld gebruiken ecosystemen te beheren en te herstellen, steden bestand te maken tegen hitte-eilandeffect door boom- en schaduwrijke straten aan te leggen, om gezondheid en zorg te stimuleren en om mensen te informeren over onze planetaire crisistoestand. Via deze werkzekerheid zouden we bovendien mensen emanciperen om van baan te veranderen indien mensen deze weinig kwaliteitsvol, zinvol of vervuilend vinden.

Zorg voor een rechtvaardig klimaatbeleid en verminder de emissies van de rijksten eerst

Aangezien de 10% rijksten ter wereld de helft van de mondiale emissies uitstoten en de armste helft slechts 10% uitstoten¹⁶, zou het rechtvaardig zijn om de klimaatimpasse te doorbreken door eerst en vooral de rijksten een inspanning te laten leveren. Zowel de rijkste landen als de rijkste personen dienen hun emissies sneller en drastischer te reduceren. Als we het werkelijk écht zouden menen om de existentiële bedreiging die de klimaatcrisis is aan te pakken, zouden we volgens klimaatwetenschapper Kevin Anderson nog binnen de maand de emissies van de 10% rijkste personen limiteren tot wat de gemiddelde EU-burger uitstoot. Deze maatregel zou mondiale emissies plotsklaps met maar liefst een derde doen dalen.¹⁷ Deze maatregel zou vorm kunnen krijgen als een soort van koolstofbankkaart: eens het koolstofsaldo op is, is het gedaan met vervuilen. Dergelijke emissiereducties zouden een ongezien succes zijn. Ze zouden enkel de rijksten treffen in hun buitensporige levensstijl met riante villa's, vervuilende luxewagens en vele vluchten van tweede verblijf naar belastingparadijs maar ondertussen wel tijd kopen om een rechtvaardige transitie vorm te geven en ons aan te passen.

Spreek de rijksten aan met een maximuminkomen en maximumvermogen

Na de financiële crisis volgde een drastische besparingspolitiek om de begroting op orde te krijgen. Nu klinken er gelukkig andere geluiden en gaan er stemmen op om de rijksten coronacrisis te laten betalen door tijdelijk de grootste inkomens en vermogens aan te spreken. Aangezien de klimaat- en sociale crisis verder zullen woeden na de coronacrisis, is het aangewezen om permanent rechtvaardige spelregels uit te tekenen. Tot kort voor het neoliberalisme vrij spel kreeg in de jaren 1970, hadden de Verenigde Staten een quasi-maximuminkomen met een marginaal belastingtarief van 90% op de bovenste inkomensschijf. Vandaag kan een burgerforum soelaas bieden om op een democratische manier een maximuminkomen en maximumvermogen te bepalen en zo middelen te (her)verdelen.

Zorg voor monetaire rechtvaardigheid door de euro te democratiseren

Tot slot, is het ook nodig om de architectuur van de euro onder de loep te nemen. Een debat dringt zich op over hoe we geld maken, in de economie injecteren en weer uit omloop halen. Als antwoord op de coronacrisis, pompt de ECB voor miljarden euro's in de economie. Tot en met juni 2021 zal de ECB voor 1.350 miljard euro uitstrooien over de financiële markten.¹⁸ Dit geld helpt vooral om de financiële markten te stutten en investeerdersklasse te sussen, maar vindt minder ingang naar de echte economie. De financiële economie, de beurzen en de aandeelhouders floreren, terwijl de reële economie op apegapen ligt en mensen aanschuiven bij voedselbanken en hun rekeningen niet kunnen betalen. Het is dan ook weinig verbazingwekkend dat twee economen van het Internationaal Muntfonds schrijven dat er een ontkoppeling ontstaan is tussen de financiële markten en de reële economie.¹⁹

Alsof deze monetaire onrechtvaardigheid niet genoeg is, wakkert de ECB de klimaatcrisis met haar gedateerde aankoopprogramma verder aan door 7,6 miljard euro in fossiele brandstoffenbedrijven te injecteren²⁰, terwijl deze industrie best zo snel mogelijk ontmanteld wordt.²¹ De ECB zou met haar aankoopprogramma beter inspanningen leveren om de klimaatopwarming tot 2°C te beperken in plaats van deze twee graden opwarming zo snel mogelijk te behalen.

Gelukkig gaan er steeds meer en meer stemmen op om de ECB te democratiseren, rechtvaardiger en duurzamer te maken en om burgers geld te geven en zo de reële economie en samenlevingen te laten floreren in plaats van de financiële markten. Om de coronacrisis te boven te komen, stelt Positive Money Europe voor om elke burger in de eurozone 1.000 euro te geven.²² Indien de 1.350 miljard euro die de ECB zal injecteren, billijk verdeeld zou worden onder de inwoners van de eurozone, zouden we zelfs 3.947 euro op onze rekening kunnen bijschrijven.

Critici zijn ervoor bevreesd dat geld printen voor het volk zal leiden tot inflatie. Dit hoeft echter niet het geval te zijn aangezien de ECB ook weer geld uit omloop kan halen wanneer de prijzen zouden stijgen. Anderen zouden mogelijk kunnen opperen dat dit een inefficiënt gebruik van middelen is, aangezien de rijken die 1.000 of 4.000 euro niet nodig hebben. Deze redenering houdt weinig steek als je weet dat vooral de rijkere investeerdersklasse gebaat is bij het 'print-er-maar-op-los'-beleid van de ECB. Het is bijzonder selectief om zich enkel zorgen te maken over de toewijzing van het ECB-geld wanneer iedereen geld dreigt te krijgen.

BLOEIEN ZONDER GROEI

Deze sociaal rechtvaardige maatregelen zijn nodig om de economie en samenlevingen te laten bloeien zonder groei. Helaas lijkt het voor vele economen en beleidsmakers gemakkelijker om zich het einde van een levensondersteunende planeet in te beelden dan de groei-economie vaarwel te zeggen. Toch is het einde van de groei geen ramp, een verderzetting van oneindige economische groei op een eindige planeet daarentegen… Economische groei aanjagen, zorgt ervoor dat we de klimaat- en ecologische crisis verder aanwakkeren. Het is dan ook hoog tijd om af te kicken van onze groeiverslaving. Groei loslaten, is de beste garantie om een toekomst te creëren waar welzijn, sociale rechtvaardigheid en ecologische duurzaamheid centraal staan. Als we het menen om morgen rechtvaardig vorm te geven, dan beginnen we vandaag nog met het vormgeven van een economie die zorgt voor mens en planeet. Waar wachten we op?

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

VOETNOTEN

1. https://www.imf.org/en/Publications/WEO/Issues/2020/06/24/WEOUpdateJune2020.↑
2. https://www.transportenvironment.org/what-we-do/flying-and-climate-change/bailout-tracker.↑
3. https://progressive.international/wire/2020-07-01-countries-to-face-a-wave-of-corporate-lawsuits-challenging-emergency-covid-19-measures/en?fbclid=IwAR3VfZnQnfWG1LDza_MSYHuBNyZrHFWnUAweW_HlCvd1jv_dElm3Vq4PVHo.↑
4. https://www.iea.org/reports/global-energy-review-2020.↑
5. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14693062.2020.1728209.↑
6. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?qid=1576150542719&uri=COM%3A2019%3A640%3AFIN.↑
7. D'Alessandro, S., Cieplinski, A., Distefano, T., & Dittmer, C. (2020). Feasible alternatives to green growth. Nature Sustainability,https://doi.org/10.1038/s41893-020-0484-y.↑
8. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13563467.2019.1598964?tokenDomain=eprints&tokenAccess=34DIKBKNXiFceff2QzRt&forwardService=showFullText&target=10.1080%2F13563467.2019.1598964&doi=10.1080%2F13563467.2019.1598964&doi=10.1080%2F13563467.2019.1598964&doi=10.1080%2F13563467.2019.1598964&journalCode=cnpe20&.↑
9. Kallis, G. (2015). Social limits of growth. In D'Alisa, G., Demaria, F., & Kallis, G. (Eds.), Degrowth: a vocabulary for a new era (pp. 137-140). New York: Routledge.↑
10. Easterlin, R. A. (2003). Building a better theory of well-being. Discussion Paper No. 742. Bonn: IZA.↑
11. Kasser, T. (2002). The high price of materialism. Cambridge: MIT Press.↑
12. Hüttel, A., Balderjahn, I., & Hoffmann, S. (2020). Welfare beyond consumption: the benefits of having less. Ecological Economics, 176, https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2020.106719.↑
13. https://www.nature.com/articles/s41467-020-16941-y?fbclid=IwAR3kOJZ7yCG5_0oxgqVEvIXLwYMHOa0QYd660E8f3TKyq1qRmi-AbdAHrtU.↑
14. https://www.mdpi.com/2071-1050/5/4/1545.↑
15. B.J. Unti (2015), 'Job guarantee.' In: G. D'Alisa, F. Demaria & G. Kallis (eds.), Degrowth: a vocabulary for a new era. London: Routledge, pp. 172-174.↑
16. https://www.oxfam.org/en/research/extreme-carbon-inequality.↑
17. https://www.theguardian.com/environment/2020/jun/26/leading-scientist-criticises-uk-over-its-climate-record?CMP=twt_a-environment_b-gdneco.↑
18. http://redgreenandblue.org/2020/06/28/pouring-billions-fossil-fuel-industry-eus-central-bank-accused-playing-firefighter-arsonist/?fbclid=IwAR3VJ8bI7v0FlI5A3M4d5ebYf5vaBKyImFHVhpL2a8-B2SN8zEMHZuWuCRc.↑
19. https://blogs.imf.org/2020/06/25/financial-conditions-have-eased-but-insolvencies-loom-large/.↑
20. https://www.greenpeace.org/eu-unit/issues/climate-energy/3933/ecb-injects-e7-billion-into-fossil-fuels-coronavirus-crisis/.↑
21. https://www.denktankminerva.be/opinie/2018/8/6/om-klimaatchaos-te-voorkomen-moet-de-fossiele-brandstoffenindustrie-ontmanteld-worden.↑
22. https://www.positivemoney.eu/2020/03/helicopter-money-covid19-report/?fbclid=IwAR1s5DLy55lNmSsp5sr7P2F9O1iYkcfVRgVg9PlnVT3eta4bxp9IwTRVwH0.↑

• #beternacorona