De afgelopen maanden ging alle aandacht naar één onderwerp: Covid-19. Het leek wel alsof de uitbraak van het coronavirus alle andere problemen had opgelost: vluchtelingenkampen, hongersnood, spanningen tussen wereldleiders, klimaatopwarming, … het verdween allemaal naar de achtergrond.

Eens de strijd tegen corona is gestreden, zal er echter een nieuwe periode aanbreken: 'post-corona'. Ons leven zal nooit meer hetzelfde zijn. De reset van de economie en het sociale leven biedt heel wat opportuniteiten om het beter te doen. Want laat het duidelijk zijn dat de ongebreidelde productie- en consumptiemodus in onze wegwerpmaatschappij enorm veel druk zetten op onze planeet, op de gezondheid van de mens en op de kwaliteit van fauna en flora. De klimaatopwarming vormt dan ook een veel grotere bedreiging dan de uitbraak van het coronavirus. Het ontwikkelen van een vaccin zal daarvoor niet volstaan om het probleem in te dijken.

De reset van de economie na de coronapandemie is een opportuniteit om in versneld tempo de transitie te maken naar een circulaire economie en een duurzame maatschappij. Ieder van ons kan daartoe een steentje bijdragen; enerzijds als consument en anderzijds als professional tewerkgesteld in alle mogelijke sectoren bij overheid, industrie, financiële wereld, enzovoort. Dit artikel focust op het consumptiegedrag van ons allen, maar ook op de taak van de overheid daarin.

KLIMAATBEWUST CONSUMEREN IN POST-CORONATIJDEN

Bewust consumeren leidt allereerst tot consuminderen. Dat houdt in dat we onze kasten niet volstoppen met overbodige producten of steeds weer zoeken naar vernieuwing. De tijd van bezinning tijdens de lockdownperiode heeft hopelijk bij velen de reflex losgemaakt om op zoek te gaan naar andere waarden in het leven, in plaats van te verdrinken in de ratrace van het materialisme. We zaten weken in ons kot, velen omringd met 1.001 spullen. Maar wat gemist werd, was het menselijk contact. De 'huidhonger' stak de kop op. 'Living in a material world' maakt niet gelukkig, zo veel werd duidelijk.

De aanpak van de huidige lineaire economie – waarbij producten worden gemaakt, gebruikt en vervolgens (vrij snel) afgedankt om vervolgens verbrand of gestort te worden – past niet in een duurzame, klimaat-neutrale maatschappij. Zo vraagt het omzetten van grondstoffen naar materialen (olie naar plastics, zand naar glas, mineralen naar cement) ontzettend veel energie. Aangezien de energievoorziening nog grotendeels is gebaseerd op fossiele brandstoffen, gaat dit gepaard met enorm veel CO₂-uitstoot. De producten zo lang mogelijk gebruiken en de materialen vervolgens recycleren, zijn dan ook de voornaamste principes van de circulaire economie. Het verlengen van de levensduur van de producten kan door robuuste producten te ontwerpen die herstelbaar en up-gradebaar zijn, waarbij de gebruikte materialen recycleerbaar en vrij van schadelijke chemicaliën zijn.

Het op de markt brengen van producten die passen in de circulaire economie en het uitwerken van nieuwe businessmodellen, is uiteraard de uitdaging van de industrie. Maar wij allen als consument kunnen de industrie hiervoor aanmoedigen door goedkope wegwerpproducten in de winkelrekken te laten liggen. In dit artikel geven we een aantal tips hoe we in het post-coronatijdperk anders kunnen consumeren, met respect voor de volgende generaties.

HEBBEN IS OUT, DELEN IS IN

De eerste vraag die je je als consument kan stellen, is of je het product überhaupt wel nodig hebt? Hoe dikwijls laten we ons niet verleiden door reclamestunts en impulsaankopen om even een goed gevoel te hebben? Hoe vaak kopen we niet iets als statussymbool? Trap niet in de val van de marketeers die je doen geloven dat je bij de aankoop van product X mooi en gelukkig wordt. Weet dat je waarde als mens niet wordt bepaald door de dure spullen die je bezit, maar hoe je met respect omgaat met de medemens, alle andere levende wezens en de natuurwaarden.

Een tweede vraag is of je het beoogde product echt in jouw bezit wenst te hebben en of je wel wil betalen voor het gebruik ervan? Je kan natuurlijk al langer dan vandaag een boek uitlenen in de bibliotheek. De laatste decennia neemt het succes van andere uitleendiensten steeds meer toe. Denk aan speelgoed, kledij, fietsen, kunstwerken, enzovoort. Het delen van producten kan via gecoördineerde deelplatformen of tussen consumenten onderling. Maar het kan ook via nieuwe businessmodellen die dit principe ondersteunen en waarbij producten als diensten worden aangeboden. Een mooi voorbeeld van 'Product as a service'-concept is het project Papillon van Samenlevingsopbouw West-Vlaanderen. In dit project worden, in samenwerking met Bosch, 100 huishoudtoestellen verhuurd aan mensen met energieschulden en oude energieverslindende apparaten. De kansarme consumenten kunnen zodoende gebruik maken van zeer degelijke, energiezuinige toestellen en betalen voor de dienst. Een bijkomend milieuvoordeel van dit businessconcept is dat de producten eigendom blijven van Bosch. Daardoor blijven de apparaten goed onderhouden en verloopt het sluiten van de materiaalkringloop gecoördineerd.

VAN WEGWERP- NAAR HERBRUIKBARE PRODUCTEN

Het spreekt voor zich dat het aanschaffen van goedkope wegwerpproducten niet past in de circulaire economie. De korte levensduur van deze producten creëert een gigantische afvalberg. De recycleerbaarheid van vele materialen staat nog niet op punt. Veel van die goedkope producten worden ingevoerd vanuit de lageloonlanden in het oosten. Het zeetransport is enorm vervuilend en de arbeidsomstandigheden in die landen zijn meestal schrijnend. Bovendien is het risico groot dat producten, zoals speelgoed en kledij, schadelijk stoffen bevatten.

Het is economisch én ecologisch dus veel beter om te investeren in degelijke, duurdere producten die lang meegaan en geproduceerd worden in Europa. Vraag bij aankoop of de producten up-gradebaar, moduleerbaar en repareerbaar zijn. Een mooi voorbeeld is de smarth phone van het bedrijf 'Fairphone'. Die draagt duurzaamheid hoog in het vaandel, met een garantie dat de smart phones na gebruik gerefurbished worden om opnieuw op de markt gebracht te worden.

Ook een belangrijke vraag in tijden van corona: 'Een wegwerpmondmasker of een herbruikbaar mondmasker?' Het antwoord is zéér eenduidig: 'ga voor de herbruikbare mondmaskers!'. De afvalberg aan wegwerpmondmaskers wordt stilaan immens. Het wassen heeft uiteraard een milieu-impact, maar het wassen van andere kledij moet ook gebeuren en de plaats die mondmaskers innemen in de wastrommel is minimaal.

LOKAAL AANKOPEN

Korte keten aankopen en aankopen bij lokale bedrijven zijn extra principes die horen bij klimaatbewust consumeren. Koop bijvoorbeeld ontsmettingsalcohol geproduceerd door lokale stokerijen. De graanstokerij Rubbens laat de ontsmettingsalcohol verpakken bij het maatwerkbedrijf 'De Wase werkplaats'. Dit is een mooi voorbeeld hoe lokale bedrijven anticiperen op de coronacrisis en hoe de sociale economie ingeschakeld wordt. In plaats van (via e-commerce) handgel uit China aan te kopen, kunnen we als consumenten deze mooie initiatieven ondersteunen.

Bewust consumeren houdt ook in dat we ons de vragen stellen hoe producten gemaakt worden, waar materialen vandaan komen, of het product na afdanken gerecycleerd kan worden, enzovoort. Kortom, als consument trachten we een beeld te krijgen van de volledige levenscyclus van het product. Koop producten waarin geen palmolie is verwerkt; dus choco van het Boerinneke in plaats van Nutella. Koop verpakkingen die recycleerbaar zijn; dus fruitsap verpakt in glas in plaats van limonade in de typische Capri-Sun verpakking.

Het vraagt enige inspanning om antwoord te vinden op al die vragen. Geen nood als je de antwoorden niet vindt. Bewustwording is de eerste stap. Gaandeweg krijg je als consument meer zicht op de klimaatimpact van producten.

DE ROL VAN DE OVERHEID

We kunnen van de consumenten niet verwachten dat ze zelf alles uitzoeken én dat alle consumenten klimaatbewust aankopen. We zien dat het respecteren van de coronaveiligheidsregels niet door iedereen ter harte wordt genomen, dus is het een illusie te hopen dat elke consument de ernst van de klimaatopwarming inziet en bereid is er naar te handelen. De overheid heeft daarom een niet te onderschatten sturende rol in de transitie naar de circulaire economie. Zowel voor de diverse industriesectoren als voor de consumenten.

De overheid kan allerlei informatiecampagnes voeren om duurzaam gedrag bij de consument aan te moedigen, maar het geven van een financiële stimulans blijft de meest effectieve manier om op grote schaal verandering te brengen in het consumptiegedrag. De overheid kan sturen door fiscale maatregelen te treffen, enerzijds om circulaire producten aan te moedigen en anderzijds om inferieure wegwerpproducten duurder te maken. Het is hoog tijd dat de maatschappelijke en milieukosten worden verrekend in de prijs van producten.

Alvast één maatregel die hier perfect bij past, is een CO₂-taks op ingevoerde producten uit andere continenten. Dit voorstel sluit ook perfect aan bij de strategie om in te zetten op het stimuleren van lokale productie. Lokale productie geeft trouwens ook meer garantie op kwaliteitsvolle én veilige producten. Het schoolvoorbeeld hiervoor sinds de coronacrisis is de saga van de Chinese mondmaskers: betaalde bestellingen kwamen niet aan, mondmaskers voldeden niet aan de veiligheidsnormen, er waren in sommige leveringen giftige stoffen aanwezig, vervalste certificaten werden onderschept, enzovoort.

De overheid heeft heel wat financiële instrumenten in handen. Ze kan een wetgevend en juridisch kader opstellen om de transitie naar de circulaire economie succesvol te maken. Het herstellen van producten kan aantrekkelijker worden gemaakt door het BTW-tarief op herstellen te verlagen. De overheid voorziet heel wat steunmaatregelen om na de coronacrisis de economie weer op gang te trekken. Nu is hét moment om bedrijven die inzetten op de principes van de circulaire economie een extra duwtje in de rug te geven.

De drastische maatregelen die de overheid neemt tijdens de coronacrisis, tonen alleszins aan dat de politici wel degelijk hun verantwoordelijkheid durven nemen en dat ze dus toch onpopulaire, kordate beslissingen durven nemen voor de volksgezondheid. Economie en gezondheid moeten hand in hand gaan.

Tot slot nog een coronales voor de overheid: de tijd is rijp voor een klimaatneutraal beleid in samenspraak met wetenschappers en onafhankelijke experts. Het tijdperk van dansen naar de pijpen van multinationals – die geldgewin als enige doel nastreven, respectloos met mens en milieu omgaan, en overheden chanteren met verhuizen – moet voor eens en altijd verleden tijd zijn.

Laat ons leren uit de lessen van het verleden en trachten keuzes maken die op lange termijn heil brengen voor de mens en de andere levende wezens op onze planeet.

Karine Van Doorsselaer schreef Klimaatbewust consumeren. Maak zelf het verschil (2019, Lannoo).

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

• #beternacorona